3. Y. Alimjonova a. Tо‘laganov

17
18

---

OYOZ
.
bor. Lmmo, aktyor uchun bu kamlik kiladi. Uning uchun tabiat 
SHP.OM kilgam sovgasini о‘zigina kifoya kilmaydi. Uni saqlamok va 
rinojlantirmoqni bila olish kerak. Buning uchui ovozdan tо‘gri foylalanishnn 
bilish kerak. Agarda aktyor о‘z ovoziga egalik kilolmasa, ovozi uning 
ixtiyoriga, asabi va tempsramentiga bо‘ysunmasa ijodiy rejasi boy, jozibali 
bо‘lgann bilan u tayiili fikr yoki xissiyotni tо‘liq ifodalay olmaydi».
Ovozii sozlash-bu tabiat bergan in’omni rivojlantirish, boyitish va 
mukammal darajada jaranglashiga erishish bо‘lib, kо‘n yillar aktyorga 
xizmat qilishni ta’minlash maksadini kо‘zda tutadi.
Drama aktyori butun ovozni saklab rivojlantirib, boyitib, borishi 
kerak. Kuylovchi akt/yorlar esa bu vazifaga ikki barobar mas’uliyat bilan 
karashlari shart. Chunki, ular xam sо‘zlaydilar xam kuy.taydilar. Shuning 
uchun ovozii sozlash о‘ta ehtiyotkorlikni talab kiladi. Buning uchun maxsus 
mashqlardan foydalanmoq kerak. Ovoz sozlayotgan «Sahna nutqi» - 
о‘kituvchisi mashq davrida bosh, kо‘krak kaytargichlari, (ya’ni rezonator)ni 
bir vaqtda ishlatilishiga e’tiborni qaratmog‘i lozim.
Ovoz sozlash asosida, ovoz diapazoni - (ovoz xajmi)ning barcha 
kismida bir xil xarakterdagi, silliq ovoz chiqishini ta’minlash yotadi.
Nutqiy ovozni ishlashga ikki usulda -kuy orqali xamda nutkiy 
yо‘sinda yondashiladi. Mashg‘ulotlar kuy orkals boshlangani ma’qul. 
Chunki, shu usulda ovozni bir balandlikda ushlab turish, pastlatish yoki 
balandlatish mumkin. Kuylovchi aktyorlarni ovozish sozlaganda kuydan 
sо‘zga, sо‘zdan kuylashga о‘tishni mashq kilish kerak. Mashkdar she’riy 
matn yordamidaolib boriyaadi. Ovoz mashklarini boshlang‘ich davri 
bundan mustasnodir.
Ma’lumki, bо‘lajak dramdtik aktyor va musikiy janr aktyorlarini 
tarbiyalashda ifodali va hissiy, musiqiy nutq axamiyatga molik. Bunda 
avvalo, iutqning ma’noyeiga jiddiy e’tibor beriladi. Nutqni burro, jozibali 
ifodalashga, talaffuzdagi kamchiliklarni bartaraf kilish, ovozning sifat va 
jarangdorligini oshiri^i, nafasdan tо‘gri foydalanish mueiqani aktyor ongiga 
singdirish orqali erishish mumkin. Buning uchun, nutk va musiqiy nutq 
texnikasyani mukammal egallash zarurdir. Boshqacha |silib aytganda, nutq 
apparatidan unumli foydalanish bо‘lajak dramatik va musikiy dramatik 
aktyorlar uchun ham bir xilda muhim. Sahna san’atida nutq texnikasi - 
nutqiy nafas, tovushlarni paydo bо‘lishi
19
va talaffuzi. nutqiy ovozii musiqiy ovozga moslashtirish, ifoda vositalari 
uchun hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
Shu jihatdan qaraganda mazkur qо‘llaima kо‘p yillik nedagogik 
•|'ajribaning natnjasi bо‘lib, uning asosida nugq texpnkasi bо‘yicha sodda 
mashklardan asta-sekin murakkab Mashqlarga о‘tish, mashqlarni ma’lum 
tartio asosida olib borish nazarda tutiladi. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, 
nutq texnikasini rivojlantirish darslari drama va musnqaln drama 
.bо‘limlarida bir xilda olib borilsa xam, musiqali drama kursida nutqni 
о‘ziga xos tomonlarini, ya’ni sо‘z, musiqa, ashula uygunligini 
mashgulotlarning dastlabki kunidaioq, nazarda tutgan .cholda ishlashga 
tо‘gri keladi.
MUSIQALI TEXNIK MASHQLAR.
Musiqali drama' bо‘limlarida, talabalar nutqini texnik mashqlar orqali 
tarbiyalashda, drama kurslari singari, ishni artikulyatsiya > stidagi 
mashqlardan boshlagan holda, bu yerda ham unli va undosh tovushlar 
ustida mashqlar о‘tkaziladi. Diksiya, ya’ni b>rro sо‘zlashishning ahamiyati 
musiqali kurslarda goyat muhimdir. Shu bois, asosiy diqqatunli 
tOvushlarga qaratiladi.
Ma’lumki, о‘ebyok tilida unli tovushlar oltita, ularga: i, e, (ye), a, o, 
о‘, u tovushlari kiradi. Talaffuzda esa, ular о‘nta va undan ortik bо‘lishi 
mumkin, masalan:
yozuvda 
talaffuzda 
misollar:
i 
i 
ishchi, kizil.
e 
e,ye 
er,el,elat,
yetim,yetti,yemish.
a 
a,ya(y-a) 
ana, yana, boY.
o o,yo( y-o) 
ol.bor, bako, daryo.
о‘ о‘ 
о‘n,bur,qо‘zi. •
u u, yu(y-u) 
uch,ur,buyuk,...yugan,yuz.
Hozirgi о‘zbek adabiy tilda undosh fonemalar kuyidagichadir: Jaranglilar. 
jarangsizlar, korishiqlilar. 1. b,v.g,d,j,k,z; '" 2. p,r.ye,t,f,x,s,ch,sh,k;
3. /sl,.i,n,ng(qorishiqligi). Yukoridagi tovushlarni barcha fonetik 
qonuniyatlariga rioya kilgan holda artikulyatsion holatlari, nutq.
organlarining
20

---

SHNTIrOKI, YA’NI X.OSIL bо‘LISH о‘rNI, \OSIL bо‘LISH usuli, OVOZ Va
shovkin ishtirokidagi mashklarda ishlanadi.
Masalan: 1) i. e, a, o, о‘, i har biriniig artikulyapiyasiga kat’iyan amal 
qilgai holda, biri-ketim shoshilmasdan talaffuz etish tavsiya ■etiladi.