3. Y. Alimjonova a. Tо‘laganov

Saj turlari va ishlash metodikasi
Yakin va О‘rta Shark xalqlari ogzaki adabiyotiga xos saj sap’ati 
fikrni ravon, oxangdor ifodalashda, о‘kuvchi va tipg.tovchiga ,\ns - tuygu 
ya’ni emonional zavk berishda, tasvir va ayrim qolaglarning yodda 
qolishini osonlashtirishda juda kо‘l keladi.
a) «saj» sо‘zi arabcha bо‘lib, lug‘aviy ma’nosi qumri bulbul, tо‘ti kabi 
xushovoz qushlar tovushining bir - biriga qо‘shilib jо‘r bо‘lib ketishini 
anglatadi.
b) saj’ - badiiy san’atlardan biri, gapdagi ayrim bо‘laklarniig vazn yoki 
qofiyada (ba’zan qar ikkalasnda qam) moslanishidir.
Saj san’ati, dastdab og‘zaki ijodida paydo bо‘lib, keyinchalik 
yozma adabiyotga о‘tgan. Saj о‘zbek xalq ertaklari dostonlaridagi 
ayrnm an’anaviy о‘rinlarda boshlama, personajlar tasviri 
ularning xatti-harakati, psixologik 
holatlari, tabiat
manzaralari, afsonaviy qasrlar tasvirida kо‘p kо‘llaniladi. Saj -tasavvurini 
rivojlantirib, undagi emotsionallikni oshiradi va kitobxon diqqatini 
tasvirlayotgan narsalarga kuchli jalb kiladi. Kur’oni Karim sajda yozilgan.
Sajuch xil bо‘ladi
1.Tо‘lik saj (mutavoziy) - ayrim gap bо‘laklari vazndosh va 
qofiyadosh bо‘ladi.
Masalan: Esa, jallodlar sо‘yib kо‘ymasnn, tezrok borib oliiglar, zindoiga 
solinglar («Ravshan»).
2. Qofiya saj - (mutarraf saj’ - ayrim gap bо‘laklari faqat qofiyadosh 
bо‘lib, vazandosh bо‘lmaydi)
Masalan: - Zulxumor oyim maynani osmonga uchirib dod deb, faryod ds6,-
maynasiga aytgan sо‘zi («Ravshan»)
Z.Vazndosh saj (mutavozin saj) - ayrim gap bо‘laklari qofiyadosh 
bо‘lmay, vazndosh yо‘ladi.
24

---

Masalan: Qoraxon podsho о‘gliping dardini ishqlai bilib, yurak -bagri 
ezilib, qaddi bukilib, о‘g‘liga karab bir sо‘z aytib turibdi. (Kuntug‘mish).
Saj shoxlarning saroy yozishmalari, tarixiy, ilmiy badiiy iashrda ham 
qо‘llangan Mumtoz adabiyotimizda Mavoiy, Vobur, GuLxapiy kabi, 
san’atkorlar saj’dan unumli foydalanib, gо‘zal asarlar yaratdilar. Keyingi 
davr о‘zbek adabiyotining Hamza, L. Qodiriy, G‘afur G‘ulom kabi 
namoyandalari ijodida ham sajnipg ajoyib namuialari mavjud. '
Uzbek adabiyotida sajnipg paydo bо‘lshii
Adabiyotshuioslik ilmiy ishlarining ayrimlarida saj san’atining paydo 
bо‘lishi haqida fikr yuritilib, ularda saj dastlab arab adabiyotida paydo 
bо‘lib, boshqa xalklarda, jumladan fors - tojik, turkiy xalklar adabiyotidagi 
saj esa arab adabiyoti tayeirida yuzaga kelgan, degan fikrlar uchraydi. Saj 
elementlarining nixoyatda kadimiyligini kо‘rsatadi.
Masalan: О‘zbek xalq ertaklari va dostonlarida shunday о‘rinlar 
uchraydiki, ular kо‘pchilik ertak va dostonlardagi boshlanishdir, peyzaj va 
ayrim timsollar tasairidagi sajlarni kо‘rsatish mumkin.
Agar saj san’atining bunday о‘rinlarda kо‘ldanishi qadimiy 
bо‘lmaganda edi, mazkur о‘rinlarda saj qо‘llanishi bir xil bо‘lmagan 
bо‘lardi.
Saj - maqollarda, ertaklarda, xadq dostonlari, о‘zbek mumtoz nasrida, 
qadimiy turkiy yodnomalarda, mavjud.
Maqo.gparda saj (Boburshmada saj)
О‘zbek folklori xalk donoligining mevasi bо‘lmish makollarga 
boydir.
Maqollar qisqa, sikiq hajmda chuqur va iozik mazmun ifodalanishi 
jihatidan folklor janrlari orasida alohida о‘rin tutadi. Maqollar о‘z ijtimoiy 
funksiyalariga kо‘ra, keng xalk ommasi yoki ayrim ijtimoiy guruxlar 
dunyoqarashini ifodalab, omma yoki shu ijtimoiy guruh dunyoqarashi 
orqali obyektiv voqeyikni baholaydi. Shuning uchun maqollarning mavzu 
doirasi juda keng bо‘lib, ularni ma’lum bir doira bilan chegaralab 
bо‘lmaydi.