4-ma’ruza 9-bob. Mahsulot ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

F1/F0		ST1/ST0		XK1/XK0		A1/A0
1
Sof foydaning o‘sishi	>	Sotishdan tushumning o‘sishi	>	Xususiy kapitalning o‘sishi	>	Aktivlar ning o‘sishi	>	100

1. Aktivlar o‘sishining sharti
2. Moliyaviy salohiyatning o‘sish sharti
3. Iqtisodiy salohiyatning o‘sish sharti
4. Faoliyatning rivoji va taraqqiyotning sharti

Analitiklar yuqoridagi bog‘lanishlarda albatta “oltin qoida’’ning saqlanishiga e‘tibor qaratishlari lozim. Negaki, ushbu qoidaga amal etmasdan biznesning hayotiyligini, faoliyatning davomiyligini, iqtisodiy rivojlanishning makroiqtisodiy barqarorligini ta'minlab bo‘lmaydi.

11.2-jadval
“O’zbekiston temir yo’llari” AJda moliyaviy natijaga daxldor birliklar va ularning uzviyligi

Ko’rsatkichlar	O’tgan yil	Hisobot yili	Farqi (+;-)	O’sishi, %	Daxldorlik
Sof foyda	507 693 607	974 038 284	466 344 677	191.8	191.8 >154.0
Sotishdan sof tushum	3 362 225 550	5 180 801 340	1 818 575 790	154.0	154>130.7
Xususiy kapital	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610	130.7	130.7<184.0
Aktivlar	13 198 104 658	24 276 893 065	11 078 788 407	184.0	184.0>100

Sof foyda daxldorlik darajasi sotishdan sof tushumdan nisbatan yuqori bo‘lgan, sof tushumning xususiy kapitalga daxldorlik darajasi yuqori bo‘lgan, xususiy kapitalning aktivlarga daxldorlik darajasida nisbat saqlanmagan. Korxonadagi umumiy holatni ijobiy baholash mumkin.

11.3-jadval
“O’zbekiston temir yo’llari” AJ ning moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisoboti (2016-2017 yy.)

Ko„rsatkichlar nomi	2017 yil	2016 yil
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum	5 180 801 340	3 362 225 550
Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi	3 191 287 162	2 474 622 038
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi	1 989 514 178	887 603 512
Davr xarajatlari	752 744 444	568 302 199
Boshqa operatsion xarajatlar	178 630 359	135 306 333
Asosiy faoliyatning foydasi	1 415 400 093	454 607 646
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar	833 455 050	159 047 300
Moliyaviy faoliyatning daromadlari	506 789 162	269 112 080
Daromad (foyda) solig„ini to„lagunga qadar foyda	1 088 734 205	564 672 426
Favquloddagi foyda va zararlar	0	0
Daromad (foyda) solig‘i	30 730 577	16 304 363
Foydadan boshqa soliqlar va yig‘imlar	83 965 344	40 674 456
Hisobot davrining sof foydasi	974 038 284	507 693 607

2. 
   Moliyaviy natija, foyda va rentabellik ko’rsatkichlarini baholash va tahlil qilish yo’llari
   

Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni tahlili o‘qish, vertikal, gorizontal, trendli tahlil, moliyaviy koeffitsiyentlar va qiyosiy tahlil, omilli tahlil usullaridan foydalangan holda olib boriladi.
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni o‘qishda uning satrlar bo‘yicha ko‘rsatkichlar tarkiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni xarakterlovchi umumiy qatorlarning qiymat ifodasiga, hisobot davri va o‘tgan yilning shu davri bo‘yicha ma‘lumotlarga umumiy izoh beriladi.
Vertikal tahlilda moliyaviy natijalarning shakllanishini bir qatorli va ko‘p qatorli usullarida o‘zaro farqlanishlariga va nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi. Bunda asosiy jihat yakuniy ya‘ni jamlangan moliyaviy natijalar qatorida tarkib bo‘yicha foyda va zararlarning salmog‘iga baho beriladi.
Gorizontal tahlilda esa moliyaviy natijalarning shakllanish qatorlari, ko‘rsatkichlari bo‘yicha davriy o‘zgarishlariga mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi.
Asosli yoki trend tahlilida moliyaviy natijalar va ular tarkibining yillar bo‘yicha o‘zgarishlariga va dinamik o‘zgarishlariga baho beriladi. Eng muhim jihat asos yiliga nisbatan o‘zgarishlariga baho berishga qaratiladi.
Moliyaviy natijalar tahlili tashqi va ichki subyektlar tomonidan olib boriladi. Ichki subyektlar tomonidan olib boriladigan tahlil ichki moliyaviy tahlil qatoriga kiritilib, faqat shu korxonaning xodimlari tomonidan olib boriladi.
11.4-jadval Moliyaviy tahlilda o’rganiladigan ko’rsatkichlar tizimi

1.

Daromadlar

Mahsulot sotishdan sof tushum

1.1.		Boshqa operatsion daromadlar
1.2.		Moliyaviy faoliyatdan daromadlar
1.3.		Favqulodda daromadlar
2.	Xarajatlar	Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxi
2.1.		Davr xarajatlari
2.2.		Moliyaviy xarajatlar
2.3.		Favqulodda xarajatlar
3.	Foyda va zararlar	Yalpi foyda (zarar)
3.1.		Asosiy faoliyat foydasi (zarari)
3.2.		Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari)
3.3.		Moliyaviy faoliyat foyda (zarar)
3.4.		Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari)
3.5.		Favqulodda foyda (zarar)
3.6.		Soliq to‘loviga qadar foyda (zarar)
4.	Rentabellik ko’rsatkichlari	Sotuv rentabelligi
4.1.		Xarajat rentabelligi
4.2.		Kapital rentabelligi
4.3.		Aktivlar rentabelligi
4.4.		Asosiy vositalar rentabelligi

Tahlilda moliyaviy natijalar (daromad va xarajatlar), foyda va zararlar, rentabellik ko‘rsatkichlarini joriy va o‘tgan yil ko‘rsatkichlari tahlil usullarida retrospektiv tarzda o‘rganiladi, o‘zgarish sabablari va omillari baholanadi.

Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarida ko‘pgina tadbirkorlik subyektlari moliyaviy natijalar tahlili yuzasidan quyidagi jihatlarni ochib berishlari lozim³⁹:

1. 
   moliyaviy natijalarni shakllantirgan asosiy omillar va ta‘sirlar;
   
2. 
   xo‘jalik yurituvchi subyektining faoliyatini moliyalashtirish manbalari va u tomonidan ko‘zlangan majburiyatlarning kapitalga nisbati koeffitsiyenti;
   

(d) xo‘jalik yurituvchi subyektining (MHXSlarga muvofiq) moliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobotda tan olinmagan resurslari.⁴⁰
11.5-jadval
Moliyaviy natijalar tahlilida o’rganiladigan ko’rsatkichlar tizimi va

u		arning tahlili
№	Ko’rsatkichlar	O’tgan yil	Hisobot yili	Farqi (+,-)	O’sishi, %
1.	Daromadlar (mln so„m):	3 631 337 630	5 687 590 502	2 056 252 872	156.6
	Mahsulot sotishdan sof tushum	3 362 225 550	5 180 801 340	1 818 575 790	154.0

39Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандарти-1 “Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш”
40Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандарти-1 “Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш”

	Boshqa operatsion daromadlar	0	0	0	0
	Moliyaviy faoliyatdan daromadlar	269 112 080	506 789 162	237 677 082	188.0
	Favqulodda daromadlar	0	0	0	0
2.	Xarajatlar (mln so„m):	3 337 277 870	4 956 117 015	1 618 939 145	148.5
	Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxi	2 474 622 038	3 191 287 162	716 665 124	128.9
	Davr xarajatlari	568 302 199	752 744 444	184 442 245	132.3
	Boshqa operatsion xarajatlar	135 306 333	178 630 359	43 324 026	132.0
	Moliyaviy xarajatlar	159 047 300	833 455 050	674 407 750	523.9
	Favqulodda xarajatlar	0	0	0	0