4-ma’ruza 9-bob. Mahsulot ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Ko’rsatkichlar	Aniqlanishi
Belgilar izohi
1. Mutlaq marjinal daromad	ST-O‘x	ST - sotishdan tushum O‘x - o‘zgaruvchan xarajat
2. Nisbiy marjinal daromad	MD/ST	MD - marjinal daromad
3. Operatsion richag	Fo‘/STo‘	Fo‘ - mahsulot sotishdan foydaning o‘sishi STo‘ - sotish hajmining o‘sishi
4. Mahsulot sotishdan foydaning o‘sishi	(Fi-Fo)/Fo	Foydaning joriy (1) va o‘tgan (0) davr ko‘rsatkichi
5. Sotish hajmining o‘sishi	(Si-So)/So	Sotish hajmining joriy (1) va o‘tgan (0) davr ko‘rsatkichlari

Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi nashr etilgan adabiyotlarda nazariy jihatdan bayon etiladi. Me‘yoriy hujjatlarda esa ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblash normalari belgilanmaydi. Shu sababli, amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblagan holda hisobga olish tartibiga amal etilmaydi.

11.10-jadval
Moliyaviy natijalarni aniqlashning xalqaro amaliyoti¹⁵

Mahsulot sotishdan sof tushum X1	Sotishdan sof tushum=sotishdanyalpi tushum-sotishga soliqlar
	O„zgaruv chan xarajatlar		Mahsulot hajmining o„zgarishiga bog„liq xarajatlar
	Marjinal foyda X2	Doimi xarajat		y Mahsulot hajmining o„zgarishiga bog„liq bo„lmagan ar xarajatlar
		Operat sion foyda X3		Davr xarajatlari, asosiy faoliyatining boshqa daromadlari			Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar (sotish, ma'muriy va boshqa umumxojalik xarajatlari), mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan tashqari sotishlardan daromadlar
				Asosiy faoliyat foydasi X4	Moliyaviy faoliyatdan daromadlar, xarajatlar				Moliyaviy tasnifga ega jarayonlardan daromadlar va xarajatlar
					Umumxo„jali k faoliyati foydasi X5			Favqu lodda daromadlar , xarajat lar	Xo„jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyatidan aniq farq qiladigan, ya’ni tez-tez yoki muntazam sodir bo„lmaydigan voqealar yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlar yoki xarajatlar
								Soliq to„loviga qadar foyda X6	Soliq idoralari tomonidan belgilangan qoidalarga muvofiq aniqlangan foyda (zarar)
Buxgalteriya hisobi bo„yicha foyda -soliq xarajatlari chegirib tashlanishidan oldingi davr foydasi yoki zarari									Soliqlar, to„lovlar, yig„imlar X7
									Sof foyda X8

Ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblashdan maqsad shuki, bu xarajatlarni yuzaga chiqish shakli, o‘rni va javobgarlik markazlari bo‘yicha hisobga olish hamda xarajatlarni maqsadli boshqarish imkonini beradi. Afsuski, ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlariga tarkiblashda ishlab chiqarish va davr xarajatlariga bir xil mazmunda qarashmoqda. Vaholanki, bu tarkib xarajatlarning har ikkala guruhiga nisbatan ham tarkiblanishi to‘g‘ri deb qaraladi.
Mahsulot sotishdan olingan tushumni hisoblashda “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi” (eski tahriri, 1996-yil) Qonunni qabul qilinishi va amaliyotga kiritilishi bilan kassali usuldan hisobga olish usuliga o‘tish belgilandi. Buni bevosita hisobning barcha o‘zgaruvchi birliklarini o‘z ichiga oluvchi korxona hisob siyosatining o‘zgarishi bilan xarakterlash mumkin. Demak, marjinal foyda kontributsiyasiga ta'sir etuvchi asosiy birliklardan biri bu - korxona hisob siyosatining o‘zgarishidir.
Kassali usuldan hisobga olish usuliga o‘tilishi marjinal foyda, yalpi summasini oshiradi. Lekin keyingi davrlar bo‘yicha uning realligini ta‘minlash vazifasi qo‘yiladi.