4-ma’ruza. Fe’lning tasniflovchi kategoriyalari Reja: Fe’lning tasniflovchi kategoriyalari

nimayam qildik (kelasi zamon). (P.Tur.) SHundan so‘ng, bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida 
qanot qoqib yurdim (hozirgi zamon). (Sayyor.) Kecha dalada chunonam chekanka qilyaptiki, bamisoli 

---

8 
usta sartarosh g‘o‘zani tarashlayapti deysiz (o‘tgan zamon). (S.Ahm.) Bularni boshqa qismga 
yuborayapmiz (kelasi zamon). (A.Ubay.) Bunday ma’no ko‘chishi nutqiy tabiatli. 
Shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son kategoriyasi kesimlik kategoriyasi UGMsini «ega valentligini 
muayyanlashtirish orqali gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish» tarzida xususiylashtiradi. Hozirgi o‘zbek tilida 
shaxs-son ko‘rsatkichlarining quyidagi turlari mavjud: 
1. a) 
shaxs 
birlik 
ko‘plik 
birlik 
ko‘plik 
I. 
borgan+man 
borgan+miz 
borib+man 
borib+miz 
II. 
borgan+san 
borgan+siz 
borib+san 
borib+siz 
III. 
borgan+0 
borgan+(lar) 
borib+di+0 
borib+di (lar) 
b)
shaxs 
birlik 
ko‘plik 
birlik 
ko‘plik 
I. 
boryap+man 
boryap+miz 
bora+man 
bora+miz 
II. 
boryap+san 
boryap+siz 
bora+san 
bora+siz 
III. 
boryap+ti 
boryap+ti(lar) 
bora+di 
bora+di(lar) 
d)
shaxs 
Birlik 
ko‘plik 
I. 
bormoqchi+man 
bormoqchi+miz 
II. 
bormoqchi+san 
bormoqchi+siz 
III. 
bormoqchi+0 
bormoqchi+(lar) 
2. a) 
shaxs 
birlik 
ko‘plik 
birlik 
ko‘plik 
I. 
bordi+m 
bordi+k 
borgan edi+m 
borgan edi+k 
II. 
bordi+ng 
bordi+ngiz 
borgan edi+ng 
borgan edi+ngiz 
III. 
bordi+0 
bordi+(lar) 
borgan edi+0 
borgan edi+(lar) 
b)
shaxs 
birlik 
ko‘plik 
I. 
borsa+m 
borsa+k 
II. 
borsa+ng 
borsa+ngiz 
III. 
borsa+0 
borsa+(lar) 
3. a)
shaxs 
Birlik 
ko‘plik 
I. 
borgan+im yo‘q 
borgan+imiz yo‘q 
II. 
borgan+ing yo‘q 
borgan+ingiz yo‘q 
III. 
borgan+i yo‘q 
borgan+(lar)i yo‘q 
b)
shaxs 
Birlik 
ko‘plik 
I. 
borayotgan+im yo‘q 
borayotgan+imiz yo‘q 
II. 
borayotgan+ing yo‘q 
borayotgan+ingiz yo‘q 
III. 
borayotgan+i yo‘q 
Borayotgan+(lar)i yo‘q 
4.
shaxs 
Birlik 
ko‘plik 
I. 
bor+ay 
bor+aylik 
II. 
bor+0 \ bor+gin 
bor+ing(giz) 
III. 
bor+sin \ bor+sin(lar) 
bor+ishsin 
Nutqda shaxs-son shakllarining ko‘chgan ma’noda qo‘llanishi ham ko‘p uchraydi. Bularni quyidagicha 
tartiblash mumkin: 
a) uchinchi shaxs shakli birinchi shaxs ma’nosida: Kamina aytdi – Men aytdim; 
b) uchinchi shaxs ko‘plik shakli ikkinchi shaxs birlik («sizlash») ma’nosida: Nima istasalar bor; 
d) ikkinchi shaxsning birlik shakli va birlik ma’nosida «sizlash» uchun qo‘llanuvchi shakli umumshaxs 
ma’nosida qo‘llanadi: Qayta-qayta hidlaganingda yer mehriga to‘yganday bo‘lasan (Sayyor); 
e) gap ichida odam yoki kishi so‘zi qo‘llanganda uchinchi shaxs shakli ham umumshaxs ma’nosida qo‘llana 
oladi: Tashabbuskor yoshlarni ko‘rib odam quvonadi («Qashq.»); 
Bunday qo‘llanish sof nutqiy tabiatga ega.