4-mavzu: kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlar reja

О‘quv faoliyatining xususiyatlari
О‘qish faoliyati kichik maktab davridagi bolalar psixikasi rivojidagi о‘zgarishlarni belgilab beradi. Maktabga birinchi bor kelgan bola о‘z faoliyatining tub mohiyati va vazifasini tо‘la tushunib etmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb biladi. Kattalarning kо‘rsatmalariga amal qilib, tirishqoqlik. bilan mashg‘ulotlarga kirishib ketadi. Oradan ma’lum vaqt о‘tgach, shodiyona lahzalarning taassuroti kamayishi bilan maktabning tashqi belgilari о‘z ahamiyatini yо‘qota boradi va bola о‘qishni kundalik aqliy mehnat ekanligini anglaydi. Shunda bola aqliy mehnat kо‘nikmasiga ega bо‘lmasa uning о‘qishdan kо‘ngli soviydi, unda umidsizlik hissi vujudga keladi, о‘qituvchi esa bunday holning oldini olish uchun bolaga ta’limning о‘yindan farqi, qiziqarliligi haqida ma’lumotlar berishi va uni shu faoliyatga tayyorlashi kerak. О‘qish faoliyati davomida tarkib topgan xususiyatlar bolaning kelgusi rivoji uchun zamin bо‘lib xizmat qiladi. Maktabdagi о‘qish bolalarning bilish ehtiyojlarini tez rivojlanishi va sifatli tarkib topishi, ularning atrof hayotga faol qiziqishlarini yuzaga keltirib, yangi bilim va kо‘nikmalarni egallashlari uchun sharoit yaratadi. Bola asta-sekinlik bilan о‘z psixik jarayonlariga egalik qilib, idrok, diqqat va xotirasini boshqara olishga о‘rgana boshlaydi.
Kichik maktab Yoshidagi bola о‘qituvchisi bilan yaxshi emotsional munosabatda bо‘ladi. Shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu axborotlarni о‘zlashtirib kelgan bо‘lsa, endi о‘z xohish irodasi bilan zarur ma’lumotlar tо‘plashga, о‘z oldiga aniq maqsad va vazifa qо‘yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayayn darajada rivojlanganligini bildiradi. Oqilona tashkil qilingan ta’lim jarayoni mazkur Yoshdagi bolalarning tafakkurini jadal rivojlantiradi. Bu Yoshdagi bola boshqa davrlarga nisbatan kо‘proq narsani о‘zlashtiradi. Maktab ta’limi о‘quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqeini, sinf jamoasi va oila muhitidagi о‘rnini о‘zgartiradi. Uning vazifasi о‘qishdan, bilim olish, kо‘nikma va malakalarni egallash, о‘zlashtirishdan iborat bо‘lib qoladi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarning о‘quv faoliyatlari murakkab bо‘lgan kо‘p darajali motivlar tizimi bilan boshqariladi. О‘quv faoliyati motivlari о‘quvchilar nima uchun о‘qiyotganlarini kо‘rsatib beradi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolalarda ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu motivlar atrofdagilar orasida yangi mavqeni egallash, ijtimoiy ahamiyatga ega bо‘lgan va baholaniladigan faoliyat bilan bog‘liq bо‘lgan motivlardir. Lekin birinchi sinfning oxirlariga borib, kо‘pchilik о‘quvchilar о‘z maktab majburiyatlariga ma’suliyatsizlik bilan qaray boshlaydilar. Bu bir qancha sabablar bilan bog‘liq: 1) Bola endi о‘quvchi bо‘ldi, о‘quvchi bо‘lish istagi qondirildi. Bu maqomni ushlab turish uchun hech narsa qilmasa ham bо‘ladi. 2)о‘quvchining ijtimoiy mavqei maktabda ularga beriladigan о‘quv faoliyati mazmuni bilan belgilanmaydi. Yangi dasturlar ta’lim mazmuni va uni tashkil etishga mutlaqo yangicha yondashuv asosida tuzilgan bо‘lib, kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarning Yosh imkoniyatlarini yuzaga chiqarib, bolalarda qat’iy о‘quv motivlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ta’limning mazmuni о‘quvchining bilimlarni egallashga qiziqishi, о‘z aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish hissi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu his о‘qituvchining rag‘batlantirishi bilan yuzaga keladi va о‘quvchida samaraliroq ishlash mayli, istak va ishtiyoqini shakllantiradi. Bolada paydo bо‘lgan faxrlanish, о‘z kuchiga ishonch hislari bilimlarni о‘zlashtirish va malakalarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik maktab Yoshidagi bolalarni о‘qitish jarayoni, о‘quv faoliyatining asosiy komponetlari: о‘quv masalalari, о‘quv vaziyatlari, о‘quv harakatlari, nazorat etish va baholash bilan (V.V.Davidov bо‘yicha) tanishtirishdan boshlanadi. Bu borada barcha predmetli harakatlar aqliy rivojlantirishga qulay bо‘lgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim. О‘quvchining о‘quv faoliyatini о‘zlashtirishi о‘quv masalalari tizimini echish jarayonida amalga oshiriladi. О‘qishning boshida kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilar mustaqil ravishda о‘quv masalalarini qо‘yish va echishni bilmaydilar. Bu vazifani boshida о‘qituvchi bajaradi. Asta-sekinlik bilan о‘quvchilarning о‘zlari ham о‘quv masalalarini qо‘yish va echish uchun zarur bо‘lgan kо‘nikma va malakalarni egallay boshlaydilar. Bu mustaqil о‘quv faoliyati shakllanishining muhim bosqichidir. О‘quv masalalarini ajratib olish boshlang‘ich sinf о‘quvchilari uchun ma’lum bir qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Shuning uchun ham har bir darsning sо‘ngida о‘qituvchi о‘quvchilari aniq bir topshiriqlarni bajarishning ma’nosini qanday tushunganliklarini aniqlash uchun vaqt ajratishi kerak. “Biz bugun darsda nimalarni о‘rgandik?” tarzidagi savol bolalarga shunchaki daftarda chiziqchalarni chizib, doirachalarni bо‘yashni emas, balki sanashni, qо‘shishni yoki ayirishni о‘rganganlarini tushunishlarida yordam beradi. Agar bola о‘quv harakatlarini notо‘g‘ri bajarsa, bu uning о‘quv harakatlarini yo nazorat va baholash bilan bog‘liq harakatlarni bilmasligi, yoki ularni yaxshi egallamaganligidan dalolat beradi. Bolaning mustaqil ravishda bajargan harakatlari natijalarini о‘z xattiharakatlarining xususiyatlari bilan taqqoslay olishlari unda о‘z-о‘zini nazorat etish layoqati ma’lum darajada shakllanganidan dalolat beradi. Kichik maktab davrida etakchi faoliyat doirasida refleksiya avvalo о‘quv harakatlari, nazorat va baholash bilan bog‘lik bо‘ladi. Bu harakatlarning interiozatsiyasi о‘quvchiga mustaqil ravishda о‘zlashtirilayotgan kо‘nikma va layoqatlarga mustaqil ravishda yondashish imkoniyatini beradi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarning о‘quv faoliyatini jamoa faoliyati sifatida tashkil etilishiga kо‘p vaqt unchalik e’tibor berilmadi. Bilimlarni о‘zlashtirish jarayoni individual jarayon deb hisoblangan. Buning natijasida pedagogik psixologiyada о‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va mustaqil faoliyati ishning individual shakllaridagina rо‘yobga chiqishi mumkin deb hisoblangan. Lekin sо‘nggi yillarda sobiq ittifoq davlatlarida, Shuningdek, Polsha, Germaniya kabi mamlakatlardagi ilg‘or о‘qituvchilarning ishlarida guruhiy bilish faoliyati har bir о‘quvchiga darsda maksimal faollik va mustaqillikni ta’minlanishi zarurligi tasdiqlangan. Sо‘nggi yillardagi olib borilgan tadqiqotlar tafakkur mustaqilligini faoliyat sifatida an’anaviy tushunishga jiddiy tuzatishlar kiritdi. О‘quvchilarning о‘zaro nazorati va javobgarligiga asoslangan guruhiy о‘quv faoliyati tafakkur mustaqilligini rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishi aniqlangan.
Taniqli psixolog va pedagoglarning ilmiy asarlarida kichik maktab Yoshidagi о‘quvchining о‘quv faoliyatidagi mustaqilligi uchun shart- sharoitlarni yaratish nihoyatda ahamiyatli ekanligi haqida fikrlar mavjud. Shunday shart-sharoitlardan biri boshlang‘ich davrda о‘quv faoliyatini jamoaviy faoliyat sifatida tashkil etilishidir.
Quyidagi belgilar mavjud bо‘lgan taqdirdagina ishni jamoaviy deb hisoblash mumkin.

1. 
   О‘qituvchi tomonidan berilgan о‘quv vazifasi yoki alohida bir mikrogruppa tomonidan baravar bajarish qabul qilinsa.
   
2. 
   Vazifalarni о‘zaro taqsimlagan holda birgalikda biron-bir ish bajarilsa.
   
3. 
   О‘zaro nazorat va ma’suliyat mavjudligi.
   
4. 
   Ishlarni taqsimlashni tashkil etish va uning kechishini о‘quvchilarning о‘zlari nazorat etishlari.
   

Frontal ishda (ma’ruza, hikoya qilib berish, frontal sо‘rovnoma va h.k...) о‘qituvchi butun sinfga teng ravishda ta’sir kо‘rsatishga harakat qiladi. Bunday holatda о‘quvchi bilan muloqot о‘qituvchining tashabbusi bilan lekin, juda kam miqdorda amalga oshiriladi. Individual ishda (darslik bilan mustaqil ishlash, misol, masala echish, mashqlarni bajarish va h.) о‘qituvchi bilan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri muloqot yо‘q. Bunday holda kо‘pincha о‘quvchi-о‘quvchi, ya’ni sinfdoshi bilan muloqotga yо‘l qо‘yilmaydi yoki cheklanadi. Darsdagi jamoaviy faoliyat о‘quvchining tо‘liq mustaqilligi va faolligini rivojlantirishda katta ahamiyatga egadir. Bunda о‘quvchilar asta-sekinlik bilan о‘quv faoliyatining subyekti sifatida yangi imkoniyatlarini о‘zlari uchun ochib boradilar. Bu jarayonda о‘quvchi faoliyati samaraliroq bо‘lishi uchun о‘zini о‘zi nazorat etishga harakat qiladi. О‘quv vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni echish yо‘llari bilan tanishadilar va ularni egallagan zahoti aniq bir masalalarni echishda amaliy foydalanadilar.
О‘quv faoliyatida nazorat va о‘z-о‘zini nazorat etish kichik maktab
Yoshidagi о‘quvchilarda о‘quv harakatlarini mustaqil rejalashtirishi va bajarishni shakllanishida juda muhimdir. Tadqiqotlarning kо‘rsatishicha, boshlang‘ich sinf о‘quvchilarining masalalarni echishdagi ayrim yо‘l va tushunchalarni etarlicha egallamaganligi bu tushuncha va yо‘llarni shakllantirishda bolalar barcha kerakli о‘quv harakatlarini bajarishga о‘rgatilmaganligining natijasidir.
Bolalar tafakkuri va nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib mulohaza yuritishning va bu uslubdan о‘quv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta. Ovoz chiqarib mulohaza yuritish va о‘z echimini asoslab berish aqliy sifatlarni о‘sishiga xizmat qilib, kishi о‘z mulohazalari va xatti-harakatini tahlil etishi va anglashini rivojlantiradi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarda aqliy va о‘quv materialini о‘zlashtirish imkoniyatlari ancha yuqori hisoblanadi. Tо‘g‘ri tashkil etilgan ta’limda bu Yoshdagi bolalar о‘rta maktab dasturida kо‘rsatilgan bilimlarga nisbatan kо‘proq bilimlarni tushunishlari va о‘zlashtirishlari mumkin. Kichik maktab Yoshidagi bolalar о‘quv faoliyatining о‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, shu davrdan boshlab, о‘quv materialini о‘zlashtirmaslikning dastlabki belgilari kо‘zga tashlanadi. Kichik maktab Yoshida past о‘zlashtirish sabablari va о‘qishdagi qiyinchiliklar quyidagilar bilan bog‘liqdir: 1) neyrofiziologik sabablar; 2)bilish jarayonlarining etarli darajada rivojlanmaganligi; 3) erkin va mustaqil harakat qilish darajasining pastligi; 4) motivatsion sohalarining etarli rivojlanmaganligi; 5) oila tarbiyasidagi, oilaviy munosabatlardagi kamchiliklar; 6) maktab ta’limi va tarbiyasidagi kamchiliklar; 7) о‘zaro muloqot va munosabatdagi kamchiliklar; 8) shaxs xususiyatlardagi og‘ishishlar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar о‘qishidagi qiyinchiliklar bola shaxsining barcha shaxsiy, bilish, motivatsion va hissiy va irodaviy sohalarda aks etadi. Bu qiyinchiliklar о‘zaro bir-biri bilan bog‘liq. Bir qiyinchilikni bartaraf etilishi ikkinchi qiyinchilikni ham kamayishiga olib keladi.
О‘qishga nisbatan ijobiy munosabat kichik maktab davrining oxirlariga kelib, birmuncha pasayish kо‘zga tashlanadi. О‘quv faoliyatiga qiziqish – 1-2 sinflarda kо‘tarilib, 3-4 sinflarda pasayadi.О‘quv faoliyatiga qiziqishning pasayishida о‘qituvchining tayyor materialni bayon etishi va о‘quvchilarning yodlab olishlari ustanovkasi ustunlik qiladi va о‘quvchilarning faolliklari taqlid qilish xarakterida bо‘ladi. 3-4 sinf о‘quvchilari odatda о‘qilganlarni qayta hikoya qilib berishni, doskada yozilgan mashqni kо‘chirib yozishni, qoidalar va she’rlarni yodlashni yoqtirmaydilar va aksincha, misol va masalalarni mustaqil ravishda echishni, tabiat hodisalarini kuzatishni, rasm chizish va plastilin va loydan narsalar yasash ishlarini yaxshi kо‘radilar. Boshqacha aytganda, kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilar tashabbus va mustaqillik imkoniyati bor bо‘lgan ishlarga kо‘proq qiziqish bildiradilar. Kichik maktab Yoshida о‘qishga qiziqishning pasayish sabablaridan biri sifatida V.A.Suxomlinskiy о‘qituvchi tomonidan past bahoning kо‘p qо‘yilishi, bu esa bolada о‘qishga nisbatan qiziqishning pasayishi va о‘z imkoniyatlariga nisbatan bо‘lgan ishonchning pasayishida deb biladi.
Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida о‘quv faoliyatining hamma elementlarini shakllantirilganligi va mustaqil bajara olinishi etakchi faoliyat sifatidagi о‘qish о‘z vazifasini bajarganligini anglatadi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarning о‘quv faoliyati о‘z tarkibiga quyidagilarni kiritadi:

•