4 mavzu: Mantiq Seminar rejasi

4 - mavzu: Mantiq


Seminar rejasi:

1. 
   Mantiq fanining o’rganish ob’ekti, predmeti, vazifalari, jamiyatdagi o’rni va roli. Formal mantiqning asosiy qonunlari.
   
2. 
   Tushuncha, hukm va xulosa chiqarish -tafakkurning mantiqiy shakllari sifatida.
   
3. 
   Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari : muammo, faraz, nazariya.
   

Tayanch tushuncha va iboralar: «mantiq», «logika», tafakkur, tafakkurning mantiqiy tarkibi, bilish, hissiy bilish, aqliy bilish, tafakkur shakllari, tafakkur qonunlari, formal mantiq, mantiqning boshqa fanlar bilan aloqasi, tushuncha, tushuncha va til, tushuncha turlari, tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlar, tushunchalar bilan mantiqiy amallar, hukm – tafakkur shakli, hukmning mantiqiy tarkibi, sub’ekt, predikat, bog‘lovchi, hukmning terminlari, hukm va gap, hukmning turlari, hukmlar o‘rtasidagi munosabatlar (mantiqiy kvadrat), savol, norma (me’yor), xulosa – tafakkur shakli, xulosa chiqarishning mantiqiy tarkibi, bevosita va bavosita xulosa chiqarishlar, deduktiv xulosa chiqarish, sillogizm, sillogizm turlari, entimema, polisillogizm, epixeyrema, sorit, induktiv xulosa chiqarish, traduktiv xulosa chiqarish, analogiya, to‘liq induksiya, to‘liqsiz induksiya, ommabop induksiya, ilmiy induksiya, xususiyatlar analogiyasi, munosabat analogiyasi, modellashtirish, isbotlash (dalillash) tushunchasi, isbot turlari, mantiqiy isbot, raddiya, isbot va raddiyada uchraydigan mantiqiy xatolar, paralogizm, sofizm, paradoks, bahs- munozara yuritish qoidalari, muammo, faraz, nazariya.


Mavzuda ko‘rib chiqiladigan muammolar: mantiq fanining ob’ekti va predmeti, tafakkurning mantiqiy tarkibi, bilish bosqichlari, mantiqning boshqa fanlar bilan aloqasi, formal mantiqning asosiy qonunlari, tafakkurning asosiy shakllari va ular orasida tushunchaning o‘rni.


1 –savol bayoni: «Mantiq» arabcha so‘z bo‘lib, uning xalqaro muqobili logikadir. Logika grekcha logos so‘zidan olingan bo‘lib, fikr, so‘z, aql, tushuncha, fan, qonun ma’nolarini ifodalaydi. Arabcha mantiq atamasi ham shu ma’nolarga ega.
Mantiq yoki logika termini ikki ma’noda ishlatiladi:
1. Narsa va hodisalarning muayyan tartibi, bog‘lanishi, izchilligi, ular taraqqiyot qonunlarining o‘zaro bog‘lanishi (ob’ektiv mantiq yoki narsalar, tashqi dunyo mantig‘i) hamda tafakkur yordami bilan vujudga keladigan fikrlar, tushunchalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, bog‘lanish va izchillik (sub’ektiv mantiq yoki fikrlar mantig‘i) ma’nolarida. Tafakkur tashqi olamning inson ongidagi in’ikosi bo‘lganligi sababli ob’ektiv va sub’ektiv mantiq uzviy aloqadorlikni, birlikni tashkil etadi.
2. To‘g‘ri fikrlash, tafakkur qilish qonunlari, qoidalari, shakllari, usullari va metodlarini o‘rganadigan fan ma’nosida.
Mantiqning fan sifatidagi asosiy vazifasi 1-dan, haqiqiy bilimlarga erishish shart-sharoitlarini o‘rganish, 2-dan, fikrlash jarayoni tuzilishini tahlil qilish, 3-dan, to‘g‘ri muhokama yuritishning mantiqiy qoida va metodlarini ishlab chiqishdir.
Mantiqning ilmiy-tadqiqot ob’ekti bo‘lib bilish usuli sifatidagi inson tafakkuri hisoblanadi. Uning predmetini esa insonni o‘rab turgan tashqi olamni bilib olishga yordam beradigan tafakkur qonunlari, qoidalari, shakllari, usullari tashkil etadi.
Bilish voqelikning, shu jumladan, ong hodisalarining inson miyasida sub’ektiv, ideal obrazlar shaklida aks etishidan iborat. Bilish jarayonining asosini va oxirgi maqsadini amaliyot tashkil etadi. Barcha hollarda bilish insonning hayotiy faoliyati bilan u yoki bu darajada bog‘liq bo‘lgan, uning ma’lum bir ehtiyojini qondirishi mumkin bo‘lgan narsalarni tushunib yetishga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bilish jarayonini amalga oshirar ekan, kishilar o‘z oldilariga ma’lum bir maqsadni qo‘yadilar. Ular o‘rganilishi lozim bo‘lgan predmetlar doirasi, tadqiqot yo‘nalishi, shakllari va metodlarini belgilab beradi. Bilish murakkab, ziddiyatli, turli xil darajalarda va shakllarda amalga oshadigan jarayondir. Bilish deb ob’ektiv olamning inson ongida aks etish jarayoniga aytiladi. Inson bilishi ikki shaklda sodir bo‘ladi: Uning dastlabki bosqichini hissiy bilish – insonning sezgi organlari yordamida bilishi tashkil etadi. Bu bosqichda predmet va hodisalarning tashqi xususiyatlari va munosabatlari, ya’ni ularning tashqi tomonida bevosita namoyon bo‘ladigan va shuning uchun ham inson bevosita seza oladigan belgilari haqida ma’lumotlar olinadi.
Predmet va hodisalarning mohiyatini tushunishga tafakkur yordamida erishiladi. Tafakkur bilishning yuqori - ratsional (lotincha ratio – aql) bilish bosqichi bo‘lib, unda predmet va hodisalarning umumiy, muhim xususiyatlari aniqlanadi, ular o‘rtasidagi ichki, zaruriy aloqalar, ya’ni qonuniy bog‘lanishlar aks ettiriladi. Aqliy (nazariy, mantiqiy bilish yoki abstrakt tafakkur) buyum va hodisalarning ichki sabab va qonuniyatlarini, mohiyati va mazmunini aql, tafakkur yordamida bilib olishdir. U bilishning oliy bosqichidir. Tafakkur dunyoni, buyum va hodisalarni umumlashtirilgan, mavhum, bavosita timsollar, tushunchalar, hukmlar, xulosalar, nazariyalar va bilimlar orqali aks ettiradi.
Tafakkur uch xil shaklda: tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa chiqarish shakllarida sodir bo‘ladi.