4-Mavzu: Qadimgi Misr Mavzuni o‘rganishdan maqsad

Rossiya olimlarining Misr tarixini o‘rganishdagi o‘rni. Ma’lumki, rus va 
sobiq sovet olimlari ham Qadimgi Sharq, shuningdek, misrshunoslik va Qadimgi 
Misr tarixini o'rganishga o'zlarining ulkan hissalarini qo'shdilar. Ma’lumotlarga 
ko'ra, Rossiyada Sharq mamlakatlari, Sharq xalqlari, xususan Qadimgi Misr tarixi 
va madaniyatiga qiziqish ancha erta boshiangan. Rossiyalik sayyohlar, savdogarlar, 
elchilar va ziyoratchilar Falastinda, Suriyada, Arabistonda, Eronda, Hindistonda, 
Turkiyada, uzoq Xitoy mamlakatlarida bo'lganlar. Ularning ba'zilari Misrda ham 
bo'lib, u yerda ko‘rgan-bilganlari haqida xotiralar yozib qoldirganlar. O'z 
zamonasining o'qimishli kishisi M.Grigoryev 1493-yilda Misrda bo‘lgan va 
Qohiradagi sulton sarovining tavsif va ta iifin i yozgan. 
F.F.Doroxov esa XVII asrning 70-80-yillarda Turkiyada bo'lib, “Turkiya 
imperiyasining ta'rifi" asarini yozgan. Ayni paytda u bir qancha vaqt Misrda bo'lib, 
kuzatishlari va to'plagan ma'lumotlari asosida Qohira va Iskandariya shaharlarini 
ta'rif-tavsif etgan. V.G.Barskiy degan rus sayyohi 1727 va 1730-yillarda Sharqning 
bir qancha mamlakatlarida, shuningdek, Misrda ham bo'lgan. U o'z ining 
"Sayohat” degan asarida Qohira. Rozett va Iskandariyadagi haykallarni tasvirlab. 
ularga rasmlar ilova qilgan. ularda iyeroglif yozuvi juda aniq aks ettirilgan. 
Misr iyeroglif yozuvlarining o'qib chiqilishi sohasidagi ilk tajribalar rus 
sharqshunoslari va boshqa sohadagi olimlaming misrshunoslikka bo'lgan 
qiziqishlarni kuchaytirgan. Misr iyeroglif yozuvlarining ahamiyatiga bag'ishlangan 
bir qancha asarlar yozgan I.A.Gulyanov J.F.Shampalon bilan munozara qilib 
turgan. 
I.A.Gulyanov o 'z zamonasining bilimdon olimi bo'lgan. O'sha davrning 
iste’dodli tarixchisi T.N.Granovskiy I.A.Gulyanovning faoliyatiga yuqori baho 
berib, "uning tekshirishlari juda ham qiziq va muhimdir”, deb yozgan. 
Rus akademigi A.N.Olenin J.F.Shampalon kashfiyotining ahamiyatiga 
yuksak baho bergan, ular bir-biri bilan tez-tez xat yozishib turishgan. A.N.Olenin 
Misr yozuvi masalalaridan biriga bag'ishlab maxsus asar ham y ozgan. 
O 'z zamonasining o'qimishli kishilaridan biri bo'lgan A.S.Norov 
1834-835-yilIarda Misr va Nubiyaga borgan. 
U bu sayohatlari haqida juda qiziqarli asar yozib uni 1840-yilda nashr 
ettirgan. Bu asarida A.S.Norov Misr madaniyati yodgorliklarini tasvir etib, unda 
bir qancha tarixiy masalalar, chunonchi Misr madaniyatining yunon madaniyatiga 
ko'rsatgan ta'siri yoki o'sha davrdagi Misr aholisi urf-odatlari, qadimgi madaniyat 
an’analari kabi masalalarni bayon etgan. A.S.Norov T.N.Granovskiy bilan 
uchrashib uni umumiv tarixdan darslik yozishga undagan. T.N.Granovskiy 
“Umumiy tarix dasturiga qisqacha bayon” asarida qadimgi Sharq tarixini 
o'rganishning rejasini chizib bergan. Unda Xitoy, Hindiston va Finikiya tarixiga 
alohida e ’tibor qaratilgan. T. N. Granovskiy o 'z vafotidan bir necha oy oldin, 
1855-yilda darslikning qadimgi Sharq xalqlari tarixiga bag'ishlangan bo`limini 
yozgan. 
Rus tarixchi lar idan Adrian Praxov Misrga sayohat qilib, Misrning qadimgi 
yodgorliklari dan kolleksiya to'plagan. U 1880-yilda “Qadimgi Misr 
me’morchiligi” asarini yozgan. Unda Qadimgi misrliklarda me'morchilik usullari 
shakllarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi masalalari yoritilgan. 

---

Mashhur 
rus 
sharqshunos-misrshunoslaridan 
yana 
biri 
akademik 
B.A.Turayev bo'lib, u 1868-1920-yillarda yashab ijod etgan. Uning asarlaridan biri 
“Qadimgi Sharq tarixi” boTib, bu tarixiy asar g ‘oyat keng ma’lumotlarni o 'z 
ichiga olgan va hujjatlar bilan juda yaxshi asoslangan. Unda butun Qadimgi Sharq 
dunyosi yaxlit madaniy-tarixiy holda aks ettirilgan, deb yozadi shogirdlaridan biri 
V.I.Avdiyev. 
B.A.Turayevning misrshunoslikka qo'shgan hissasi Qadimgi Misr madaniy 
merosini Misr va Efiopiya madaniyati bilan bog'lab oTganishdan iborat bo'ldi. 
Uning yana bir muhim xizmati shundaki, u Moskva nafis san’at muzeyidagi Sharq 
yodgorliklari bo`limini tashkil qilgan va rus muzeylarida yig'ilgan yodgorliklarni 
sinchiklab o'rgangan. B.A.Turayevning “Misr adabiyoti” asari g‘oyat katta ilmiy 
ahamiyatga ega boTib, bu asar ham ma’lumotlarga boyligi jihatdan butun dunyo 
misrshunoslik adabiyotlari ichida tengi yo'q asarlardan biri hisoblanadi. 
Juda qimmatli ma’lumot egasi boTganligi va fanga chuqur muhabbati tufayli 
B.A.Turayev misrshunoslikning I.M.Volkov, A.L.Kostoyeyskiy, V.V.Struve, 
N.D.Flittner. LG.Frank-Kamenetskiy, Gessarlardan iborat butun bir maktabini 
yaratishga muyassar bo'ldi. 
Mashhur rus misrshunoslaridan yana biri 1856-1947-yillarda yashab ijod 
etgan V.S.Golenishev hisoblanadi. U Misrga tez-tez sayohat qilib, sayohatlari 
davrida u yerda bir qancha qazish ishlari oTkazib. Qadimgi Misr yodgorliklaridan 
ko‘p va qimmatli kolleksiyalar to'playdi. Bu kolleksiya keyinchalik Moskva nafis 
san’at muzeyida qadimgi sharq yodgorliklari bo'limining negizini tashkil qiladi. U 
Misrda “Hammamat” yozuvlarini o 'z joyida sinchiklab tekshirdi. 
V.S.Golenishev Stabilal-Antarda ibodatxonalami qayta tiklash haqida malika 
Xatshepsutning va Suvaysh kanali yonida Telal-Masxutdagi fors podshosi Doro I 
ning yozuvlarini ham topib o'rganadi. 
U Qadimgi Misr yozuvlarining turli yodgorliklarini o'rganish,nashr etish. 
tarjima qilish va sharhlash bo'yicha ko'plab asarlar yozdi. Chunonchi, sehr-jodu 
duolari yozilgan "Metternix lavhasi”, "Halokatga uchragan kema’’ to'g'risidagi 
hikoyalar, “Unu-Amonning Suriyaga sayohati” kabilar shular jumlasidandir. 
B.A.Turayevning iste’dotli shogirdlaridan biri V.V.Struve bo'lib, u rus 
sharqshunoslari va misrshunoslik maktabini yaratgan iste'dodli tarixchilardan biri 
hisoblanadi. U Qadimgi Misr va Sharq tarixiga bag'ishlab juda ko'p asarlar yozgan. 
Eki jihatdan akademik V. V. Struvening “Istoriya drevnego Vostoka” ("Qadimgi 
Sharq tarixi”) kitobi aloliida o'rinni egallaydi. Bu ajoyib kitob muqaddimadan 
tashqari 34 bobdan iborat bo'lib. u butun qadimgi Sharq xalqlari tarixini o 'z ichiga 
qamrab olgan kitobdir. Kitob xilma-xil manba, qadimgi yozuv va arxeologik u 
odgorliklarga suyanib yozilgan. Bu nodir kitob 45 bosma taboq hajmda chop 
etilgan. 
Akademik V.I.Avdiyev ham taniqli sharqshunos va misrshunoslardan biri 
hisoblanadi. V.I.Avdiyevning eng mashhur asarlaridan biri "Istoriya drevnego 
Vostoka” ilk bor 1948-yilda, ikkinchi qayta ishlangan, to'ldirilgan nusxasi esa 
1953-yilda nashr etilgan bo'lib, 47 taboqdan ziyoddir. Kitobga juda ko'p rasmlar. 
chizmalar va xaritalar ilova qilingan. Bu kitob "Qadimgi Sharq tarixi” nomi bilan 

---

1964-yilda o'zbek tiliga tarjima qilingan. Shuni alohida qayd etish joizki. 
V.I.Avdiyevning ushbu darsligi o 'z vaqtida oliy darajadagi davlat 
mukofotiga sazovor bo'lgan. Tarjimaning maxsus muharriri tarix fanlari doktori, 
akademik Y.G'.G'ulomov bo'lgan. 
Keyingi 50-60 yil ichida Qadimgi Sharq tarixi va misrshunoslik sohasida 
M.A.Korostovseva, Y.Y.Perepyolkina, M.E.Mate, N.S.Petrovskiy kabi mashhur 
olimlar yetishib chiqdilar. 
Ma'lumki, 1974-yilda D.G.Redver va E.A.Cherkasovalarning Y.S.Krushkol 
tahriri ostidagi ‘'Qadimgi dunyo tarixi” kitobining birinchi jildi tarjimasi qo'llanma 
sifatida nashr etildi. Shu mualliflar yozgan "Istoriya drevnego mira” I jildi rus 
tilida 1979-yilda nashr etildi. 
Shuningdek. Qadimgi Sharq tarixi (Istoriya drevnego Vostoka) darsligi 
1979. 1988, 1999, 2002, 2009-yillari V.I.Kuzishin tahriri ostida bosilib chiqdi. Bu 
darsliklar V.I.Avdiyev, A.A.Vichatsin, M.A.Dandamayev, D.V.Dsotek, G.F.Uin, 
M. V.Kryukov, V.I.Kuzishin,V.M.Masson, D.G.Reder, S.S.Solovyev, I.A.Ladinin. 
A.A.Nemirovskiylardan iborat mualliflar jamoasi tomonidan yozilgan. 
Ma'lumki, 1983-yilda “Istoriya drevnego mira”(“Qadimgi dunyo tarixi”)ga 
bag'ishlangan 
uch 
jildlik 
kitob 
nashr 
etilgan. 
Bu 
kitob 
I.M.Dyakonov,V.K,Afanasyev,I.V.Vinogradov,N.V.Kaziryeva, 
T.V.Stepugina, 
G.F.Uin,V.A.Yakobson, G.G.Georgadze, I.A.Lepis, Y.V.Andreyev, Y.B.Sirkin va 
boshqa mualliflar jamoasi tomonidan yozilgan. 
Mazkur 
kitobning 
muharrirlari 
I.M.Dyakonov,V.D.Neronova 
va 
I.S.Svensitskayalardan iborat bo'lgan. Bu darslik asosan ma'ruzalar to'plamidan 
iborat. 
Shunday qilib, mashhur rus va xorijlik sharqshunos, misrshunos olimlar 
o'zlarining noyob darsliklari va tadqiqotlari bilan Sharq xalqlari tarixi, qolaversa 
Qadimgi Misr tarixini o'rganishga o'zlarining ulkan hissalarini qo'shgan va qo'shib 
kelmoqdalar.