4-Mavzu: Qadimgi Misr Mavzuni o‘rganishdan maqsad

 
2.Qadimgi Misr tarixini davrlashtirish 
Qadimgi Misr tarixining xronologiyasi va davrlarga bo‘linishi masalasi. 
Xronologiya - bu yunoncha “chronoc” (vaqt), “logos” (biliin, tushuncha) degan 
ma’noni bildiradi. 
1.Xronologiya - bu muayyan bir vaqtdan boshlab tarixni, tarixiy voqealami 
hisoblab borish haqidagi fandir. 
2.Voqea-hodisalaming birin-ketin paydo bo'lishi, ya’ni voqealar xronologiyasi, 
voqealaming yuz berishidir. 
Umuman, qadimgi Sharq davlatlari tarixining xronologiyasini belgilash qiyin 
bo'lgani singari, Qadimgi Misr tarixining xronologiyasini belgilash ham ancha 
murakkabdir. Bu qivinchilik Qadimgi Sharqda aniq yil hisobi tizimining 
bo'lmaganidan kelib chiqadi. Qadimgi Misrda yil hisobi har qaysi fir’avnning 
podsholik qilgan yillariga qarab olib borilgan va yangilanib turilgan. 
Ma'lum bir fir’avnning podsholik qilgan davri falon yilida deb ko'rsatilgan 
yozuvlar, shuningdek, Misr fir’avnlarining qancha yil podsholik qilganligi to ‘g 
‘risida Manefon asarlarida va Misr yilnomalarida saqlanib qolgan ma’lumotlardir. 

---

Bu Misr podsholarining, ular podsholik qilgan yillarni taxminan aniqlab, 
ro'yxatlarini belgilab chiqishga imkon beradi. Nihoyat, astronomik kuzatishlarga 
asoslangan 
Misr 
kalendar-taqvim 
tizimini 
o'rganish 
natijasida 
Misr 
xronologiyasining ozmi-ko'pmi aniq bo'lgan asosiy nuqtalarini 
belgilash mumkin bo‘ldi. 
Misrning rosmana taqvimi - kalendar yili 365 kundan iborat bo‘lgan, 
shuning uchun har to'rt yil ichida astronomik yildan bir sutka keyinga qolib 
yurgan. Bu xato 1460 yildan keyin bir yilga baravar bo‘lgan. Demak, rasmana 
kalendar yili bilan astronomic yil o'rtasidagi bir yillik farq faqat har 1460 yilda bir 
marta to‘g ‘irlangan, va’ni har ikkala yil hisobi yangidan bir kundan boshlangan. 
Ana shu 1460 yillik davr ellinizm zamonida ham ma’lum bo'lgan. 
Bu 1460 yillik davr astronomik kuzatishlar bilan. xususan Siriusning erta 
chiqishini kuzatib borish bilan bog‘langan bo'lsa kerak. Sirius 1460 yilda bir marta 
Memfes kengligida quyosh aylanishi bilan va Nilda suvning ko'tarila borishi bilan 
bir vaqtga to 'g 'ri kelgan. Keyingi davrlardagi manbalarda ko'rsatilishicha, 
milodning 139-yili shunday “Sirius davri”ning boshlanish yili bo'lgan. Shunday 
qilib bundan ilgarigi Sirius davrlarining boshlanish yillari Mil.avv. 1321, 1441 va 
1781 -yillarga to 'g 'ri kelishi kerak. 
Misr yozuvlarida ayni bir fir'avn podsholik qilgan yilning qaysi kunida 
Siriusning chiqishi munosabati bilan bayram qilinganini korsatuvchi ma’lumotlar 
saqlanib qolganligi tufayli ana shu kunning aniq sanasini hisoblab chiqish mumkin. 
Shu tariqa XII sulolaga mansub Misr fir’avni Senusert III ning Mil.avv. 
1883-yildan to 1845-yilgacha podsholik qilganligi aniqlangan. Yangi podsholik 
zamonining ba’zi sanalarini ham shunday astronomik hisoblar yordami bilan 
belgilash mumkin bo'lgan. 
Amarna diplomatik arxividan olingan hujjatlar Yangi podsholik davridagi 
Misr fir’avnlari bilan Bobil, Ossuriya va Xett davlatidagi ba’zi podsholarning 
podsholik qilishlari o'rtasidagi ba’zi sinxronizmlarni (zamonning to 'g 'ri kelishini) 
belgilashga imkon berdi. Bu ham Misr tarixining xronologiyasini tiklashga yordam 
beradi. O'tmish zamonlardayoq misrlik tarixchi Makedoniyalik Aleksandr va Doro 
III laming zamondoshi Manefon Qadimgi Misrning butun tarixini 30 sulolaga, 
agarda shu ro'yxatga oxirgi 3 nafar eronlik Misr hukmdori Oh, Arses va Doro III 
Kodomon qo‘shilsa 31 sulolaga bo'lgan edi. Birin-ketin podsholik qilgan 
fir’avnlarning biron-bir guruhini bir sulolaga birlashtirishar ekan, bu ish shu fir 
avnlar o'rtasidagi qarindoshlik munosabat!ariga qarab qilinmaydi. balki asosan 
o'sha fir'avnlaming bir joydan kelib chiqqanligi yoki ayni bir shaharning o'zida 
podsholik qilganligiga qarab guruhlanadi. Manefon o 'z tarixiy asarlarini uch 
qismga bo'lib, shu bilan podsholik sulolalarining butun ro'yxatini taxminan uchta 
o'nlikka bo'ladi. U birinchi qismga 1-11 sulolalarni, ikkinchisiga 12-19- sulolalarni, 
uchinchisiga esa 20-31- sulolalarni kiritadi. 
Misr tarixining birinchi marta Manefon tomonidan kiritilgan ana shu xilda 
davrlarga bolinishi ba’zi o'zgarishlar bilan to zamonamizgacha saqlanib kelgan. 
Sulolalarning shu xilda uchta o'nlikka bolinishi Lepsiusda butun Misr tarixini uchta 
katta davrga, ya'ni Qadimgi, O'rta va Yangi podsholik davrlariga bo'lib chiqish 
fikrini tug'dirgan. 

---

Olimlar Qadimgi podsholik davriga odatda 3-6-sulolalarni, O'rta podsholik 
davriga 11-12- sulolalarni, Yangi podsholik davriga esa 18-20- sulolalarni 
kiritadilar. 
Shuni aytib o'tish joizki, Qadimgi, O'rta va Yangi podsholik oralig'idagi 
davrlar Misrning iqtisodiy va siyosiy tushkunlik davri hisoblanadi. 
Ma`lumki, 3-suloladan oldingi davrga oid juda oz yozma yodgorliklar 
saqlanib qolgan. Qadimgi Misrda eng qadimgi quldorlik jamiyati va mustabid 
davlatning kelib chiqish zamoni bo'lgan. Bu davrni “arxaik davr” deb atash 
mumkin. Qadimgi podsholik davri kuchli markazlashgan mustabid davlat tashkil 
topgan zamon edi. O 'rta podsholik davri Misrning yangidan kuchayishi bilan 
nishonlanadi. Bu davrda 11-12-sulola fir'avnlari Nubiya bilan Suriyaga yorib o 
'tish g a harakat q ilganlar. Misr madaniyatining ravnaq topgan ana shu zamonni 
tabaqaviy kurashining keskinlashuvi bilan ham belgilash mumkin. 
Yangi podsholik davri esa Misrning siyosiy va madaniy jihatdan 
yuksalishining oxirgi davridir. Bu davrda Misr Qadimgi Sharq dunyosidagi boshqa 
davlatlar o'rtasida eng ustun, birinchi o'rinni egallashga intilib, keng istilochilik 
siyosatini olib boradi va xalqaro kurash maydoniga chiqadi. 
21-31-sulolalar davrini mamlakatning sekin-asta tushkunlikka yuz tutib 
borgan davr deb atash mumkin. Bu davrda Misr oxir oqibat chet ellik istilochilarga 
qaram bo'lib qolgan.