4-mavzu. Tabiy mayda va yirik toldiruvchilar reja

Shag‘alning maydalanish bo‘yicha mustahkamligiga ko‘ra markasi 
4.5-jadval 
Ko‘rsatkichlar 
nomlanishi 
Shag‘alning markasi 
Dr- 8 
Dr-12 
Dr-16 
Dr-24 
Maydalanish 
ko‘rsatkichi,% 
Siqilishga 
mustahkamlik 
chegarasi, MPa 
8 gacha 
100dan ko‘p 
8 – 12 
80 - 100 
12 – 16 
60 - 80 
16 – 24 
40 - 60 
Shag‘al tosh standart talabiga ko‘ra quyidagilarga javob berishi kerak: Dr8 - 
siqilishdagi mustaxkamligi 40MPa va yuqori betonlarda ishlatiladi; Dr12 - 
siqilishdagi mustaxkamligi 30 MPa dan 40MPa gacha betonlarda; 
Dr16 - siqilishdagi mustaxkamligi 30MPa gacha betonlarda qullaniladi. 
Shag‘al tarkibidagi bo‘sh jins donalari o‘rtacha namunani vizual baholash va 
donalar mustahkamligini bolg‘a bilan engil urib yoki donalar qattiqligi po‘lat nina 
(otqindi va metamorfik tog‘ jinslari) yoki alyumin (cho‘kindi karbonat jinslar) nina 
yordamida tirnash orqali aniqlanadi. Nina bo‘sh donalar sirtida chiziq qoldiradi, 
mustahkamining sirtida esa chiziq qoldirmaydi. 
Shag‘al namunasidan olingan bo‘sh jinslar donalari ajratiladi va umumiy 
massadagi ulushi aniqlanadi (%): 
X
bo‘sh
= (m
bo‘sh
/m )*100% 
bu erda: m
bo‘sh
- bo‘sh jinslar donalarining massasi, kg 
m- shag‘al namunasining umumiy massasi, kg 
Yirik to‘ldiruvchi tarkibida bo‘sh jinslarni aniqlashda mexanik indikator 
qo‘llash mumkin, u esa har bir dona bo‘lagi zo‘riqishini belgilab beradi. SHag‘alda 
bo‘sh jins donalari miqdori Dr8, Dr12 va Dr16 markalar uchun 10% gacha va Dr24 
markali shag‘al uchun 15% gacha ruxsat etiladi. 
O‘zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich tog‘ jinsli chaqiq tosh va 
shag‘al” bo‘yicha shag‘alning markalari quyidagilardan kam bo‘lmasligi kerak: 
Dr8-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 40 MPa va undan yuqori betonlar uchun; 
Dr12-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 30 MPa dan 40 MPa gacha betonlar 
uchun; Dr16-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 30 MPa dan kichik betonlar 

---

50 
uchun qo‘llaniladi. Og‘ir beton uchun Dr12 markali shag‘alni qo‘llash tavsiya 
etilmaydi. 
Shag‘al tarkibida plastinkasimon va ninasimon shakldagi (qachonki donaning 
bir o‘lchami ikkinchidan 3 marta va undan katta bo‘lsa) donalar miqdori 35% dan 
oshmasligi kerak. 
Shag‘al tarkibida yuviluvchi chang, loysimon va gilsimon bo‘laklar miqdori 
1% dan oshmasligi kerak. Ayniqsa shag‘al donasiga yopishgan gil miqdori 0,25% 
dan oshmasligi kerak. 
Shag‘al tarkibida kolorimetrik namuna bo‘yicha aniqlangan organik 
qo‘shimchalar miqdori qumda keltirilgan singari chegaralanadi. Bu tarkibda mavjud 
ruda minerallari, sulfid bog‘lamalar, kremnezemning amorf turlariga xam 
taaluqlidir.