4-mavzu. Tabiy mayda va yirik toldiruvchilar reja

4.4-Jadval 
Maydalashda olingan 
qumlarning mustahkam-
ligi bo‘yicha markasi 
Suvga tuyingan xolat-dagi 
tog‘ jinsining siqilishga 
bo‘lgan mustahkamligi, 
MPa 
Silindrda ezish bo‘yicha 
shag‘al markasi 
1400 
140 
- 
1200 
120 
- 
1000 
100 
Dr8 
800 
80 
Dr12 
600 
60 
Dr16 
400 
40 
Dr24 
Beton uchun mo‘ljallangan qumlar sement ishqorlari kimyoviy ta’siriga 
chidamli bo‘lishi kerak
Qumda ifloslovchi aralashmalar bo‘lishiga ruxsat etilmaydi. 
Qumni boyitish va fraksiyalarga ajratish 
Agar mavjud qum koni donadorlik tarkibiga ko‘ra yoki xavfli qo‘shimchalar 
miqdoriga ko‘ra standart talablariga to‘g‘ri kelmasa va sifatli qumni olib kelish katta 
sarf xarajatlarni talab etsa, u xolda qumni boyitish iqtisodiy samara beradi.
Qumni boyitish bu 5mm dan yirik donalarni olib tashlash, changsimon va 
gilsimon zarralarni yuvib tozalash va donadorlik tarkibini yaxshilashdan iborat. 
Qumdan changsimon gilsimon va loyqa qo‘shimchalarni yo‘qotish uchun turli 
konstruksiyali qum yuvgichlar va klassifikatorlar ishlatiladi. 

---

44 
Rasm 4.5. Spiralsimon klassifikatorning sxemasi: 
1- qumni ortish; 2- ifloslangan suvni to‘kish; 3- aylanuvchi spiral; 4- suvni 
uzatish; 5- yuvib tozalangan qumni bo‘shatish. 
Rasm 4.6.Qum yuvish apparati: 
1- suvni uzatish; 2-yuvilgan qumni bo‘shatish; 3- xalqali elevator;4-
konussimon baraban; 5-qumni ortish; 6-ifloslangan suvni to‘kish. 
Bunday 2ta mashinaning sxemasi rasm.4.5 va rasm.4.5 da keltirilgan. Qumni 
suvda yuvish uni suvli muxitda aralashtirishni va tozalashdan iborat bo‘lib, bunda 
qum donasi sirtini qoplab turgan gilli qo‘shimchalar va parda suv bilan birikib 
changlar bilan birgalikda loyqaga aylanadi, toza suv qo‘shishda oqiziladi.
Qum yuvgichlar shu taxlidda ishlaydi. Tabiiy qum-shag‘alli aralashmadan 
qumni navlarga ajratishda elaklar qo‘llaniladi va bu elaklarning o‘zida qumlar 
yuviladi va ifloslangan suv chiqarilib yuboriladi. Biroq bunda yuvishlari ishlarining 
sifati maxsus qumyuvgichlar ishlatganga nisbatan pastroq. Qumni yuvgandan so‘ng 
uni qayta qayta quritish shart bo‘lib, bu ayniqsa qishki mavsumda texnologik 
jarayonni murakkablashtiradi.
Shu sababli qumni quruq usullarga boyitishga xam e’tibor beriladi, masalan 
xavoga uloqtirilgan qumni xavo oqimida tozalash. Bunday usulda tabiiy qum donasi 
sirtidagi gil pardasini yo‘qotib bo‘lmaydi, biroq tosh maydalash chiqindilari
asosidagi va maydalangan qum tarkibida mavjud chang bo‘laklariniolib tashlash 
mumkin. Qumni boyitishdan asosiy maqsad qumning talab etilgan donadorlik 
tarkibini ta’minlash xisoblanadi. Respublikamizning ko‘pgina tumanlarida mavjud 
konlardagi qum o‘ta maydadir. Ularni betonda qo‘llagan sement sarfini 20-30% va 

---

45 
ba’zan 50%gacha oshiradi. Bunday qumlarni tashib keltiruvchi tabiiy qum yoki 
maydalangan qum qo‘shib boyitish maqsadga muvofiq. 
O‘zRST 728-96 bo‘yicha mayda tabiiy qumni boyitishda yirik fraksiyalar 
sifatida maydalangan qum ko‘pincha maydalash chiqindilari ishlatiladi. Noruda 
materiallar sanoatida istiqbolli yo‘nalishlardan biri bu qumni fraksiyalash bo‘lib, 
qumni dona yirikligi bo‘yicha fraksiyalarga ajratish xisoblanadi.
Keyinchalik beton tayyorlashda fraksiyalarni aloxida – aloxida miqdorlashda 
tayyorlangan qorishma qum tarkibini doimiyligini ta’minlaydi. Bunday ishlarning 
bajarilishi standartda ko‘zda tutilgan. Qumni fraksiyalashning zarurligi shundan 
iboratki, ko‘pgina qum pechlaridagi qum donadorlik tarkibi bo‘yicha bir jinsliligi 
etarli emas. Ba’zida agar qumning donadorlik tarkibi standart talablariga javob bersa 
xamki, ular bir jinsli bo‘lmasligi mumkin. Masalan 0.63mm li elakda qolgan to‘la 
qoldiq 20dan 70% gacha bo‘lishi mumkin, bunday qum yirikligi bo‘yicha turli 
guruxlarga mansub bo‘lishi mumkin, kam miqdorda bo‘shliqligi va solishtirma 
yuzasi bilan fraksiyalanadi. Beton tayyorlashda esa sementning qo‘shimcha 
saralanishiga olib keladi.
Qumni fraksiyalashda qum ikkita mayda va yirik fraksiyaga ajratiladi, bunda 
nazorta elaklar 1.25 yoki 0.63mm ga mos keluvchi donalarga bo‘linadi. SHunday 
qilib yirikligi 0-5mm li oddiy qum o‘rniga istemolchi talabiga ko‘ra aloxida yirik 
qum (1.25-5 yoki 0.63-5mm) va mayda qum (1.25 yoki 0.63mm gacha) ishlab 
chiqarish mumkin. Konlarda qumni fraksiyalashda mayda va yirik fraksiyali 
qumlarning chiqishi tabiiy bo‘lib, u etarli chegarada o‘zgarishi mumkin, chunki qum 
kelib chiqishida bir jinsli bo‘lmaydi.
Biroq beton tayyorlashda 0.63mm dan kichik fraksiyali qumni 0.63-5mm li 
fraksiyali qumga aralashtirganda masalan, 1:1 proporsiyada (massa bo‘yicha), xosil 
bo‘lgan aralashma bir jinsli bo‘ladi. SHunday qilib qumni fraksiyalash beton sifatini 
oshiradi va sement sarfini kamaytiradi. Biroq 2ta muammo mavjud: birinchi 
fraksiyalash texnologiyasini tanlash; ikkinchi 2ta fraksiyadagi bo‘lingan qumdan 
foydalanishning samarali sharoitini ta’minlash. Biroq ko‘pgina beton va temir beton 
konstruksiyalar ishlab chiqarish korxonalarida, beton qorish sexlarida qumning ikki 
fraksiyasini miqdorlash, qabul qilish va omborga joylash kabi sharoitlar 
yaratilmagan.
Amaliy jixatdan fraksiyalangan qumni talab etilgan nisbatdagi va donadorli 
tarkibdagi fraksiyali aralashma shaklida etkazish mumkin. Biroq buni bajarish o‘ta 
qiyin . agar qumni 2ta fraksiyaga bo‘lish oson kechmas ekan, demak ular asosida bir 
jinsli aralashma qurilmalari talab etiladi va qumning tannarxi oshadi. SHu sababli 
korxonalarda beton ishlab chiqarishning eng to‘g‘ri yo‘li bu qumning ikki 
fraksiyasini ishlatish va omborga aloxida saqlash, so‘ngra beton qorishmasi 
tayyorlashda ularni bonus komponentlar bilan birga aralashtirish. Bu asosan yangi 

---

46 
korxonalarni loyixalashda va qurishda, xamda mavjudlarini qayta tamirlashda 
nazarda tutiladi.
Ko‘p fraksiyali qum aralashmasi to‘kish jarayonida bunkerlardan tushirishda 
shtabellar yoki konuslardan bo‘shatganda, lenta konveyrlarda uzatishda qavatlanish 
yuzaga keladi, donalar yirikligi bo‘yicha ajralib qoladi, natijada donadorlik 
tarkibini optimallashtirishda qiyinchilik yuzaga keladi. SHu sababli qumlarning 
fraksiyalash va istemolchi talabiga ko‘ra bo‘lgan xolda etkazish maqsadga 
muvofiqdir. 
Qumni ishlab chiqarish sharoitida boyitish, fraksiyalash gidravlik 
klassifikatsiyalashda bajariladi. Donadorli materiallarni gidravlik klassifikatsiyalash 
standartda keltirilgan bo‘lib, turli zichlikdagi va yiriklikdagi donalarni suvli muhitda 
turli tezlikda cho‘ktirish bilan aniqlanadi. 
Qum donalari zichligi deyarli bir xil bo‘lib, gidravlik klassifikatsiyalashda 
qumni donador yirikligi bo‘yicha ajratish imkonini beradi. 
Turli gidravlik klassifikatsiyalar mavjud: gravitatsion (turli og‘irlik kuchi 
hisobiga donalarning ajratilishi sodir bo‘ladi) va markazdan qochma (oqimning 
aylanishi hisobiga markazdan qochma tezlashtirgich ta’sirida ajratish intensivligi 
oshiriladi). 
Gidromexanizatsiyalashgan konlarda qo‘llanilayotgan gidravlik 
klassifikatorlarning sxemasi rasm-4.7 da ko‘rsatilgan.