4-mavzu. Ultramikroblar tuzilishi va xususiyatlari reja: Filtrlanuvchi viruslar 2

8-rasm. Virus va bakteriofagning elektron tasviri: 
a) oddiy virionning sxematik tasviri: 1-nuklein kislota; 2-kapsid; 3-
kapsomer; b) bakteriofag; v) fag to’zilishining sxemasi: 1-boshcha; 2-DNK; 3-
o’simta; 4-sterjen; 5-o’simta plastinkasi; 6-ipcha. 
 
Viruslar hujayrasining kimyoviy tarkibi. Viruslarning fiziologiyasi va kimyoviy 
tarkibini o’rganish ularning hujayralari tozalash va ularning konsentratsiyasini oshirish 
metodlarini yaratilgandan keyin imkoniyati yaratildi. Hozirga paytda viruslarni tozalash 
differensial sentrifugalash uslubi yordamida amalga oshiriladi. Bunda virusni ajratib olish 
uchun o’rganilayotgan to’qima va alohida hujayrani parchalanadi va virus hujayrasi
sentrifugada 15000-200000 ayl/min da cho’ktiriladi. Cho’kmaning ustida joylashgan virus 
zarrachalari tutuvchi suyuqlik sentrifugada 60000-105000 ayl/min cho’ktiriladi. Natijada 
oqsillardan 90 % gacha tozalangan virus preparati olinadi. Bundan tashqari viruslarni 
tozalash uchun ultrafiltratsiya, turli xil adsorbentlarni qo’llash uslublari qo’llanilmoqda. 
Adsorbentlar sifatida kaolin, hayvon ko’miri, eritrotsitlar va ionalmashinuvchi smolalardan 
foydalaniladi. 
 
Vи
́ rus ( 
lat.
virus — zahar) — tirik 
organizmla hujayralarni 
zararlay oladigan 
mikroskopik zarracha. 
Qarbiy Nil lixoradkas virusi. 
Viruslar 
hujayralari 
ikkita 
asosiy 
komponent nuklein kislota va oqsildan iboratdir. 
Bu hujayralarda ikki xil nuklein kislota tutuvchi 
boshqa tirik organizmlaridan farqli o’laroq faqat 
bitta nuklein kslota DNK yoki RNK bo’ladi. Nuklein kislotalarning soni viruslarning
ekologik turlariga boqliq ravishda turlicha bo’lib, odamlar va hayvonlar viruslarida 4 dan 9 
% gacha, o’simlik viruslarida 5dan 17% gacha va bakteriofaglarda 45 % gacha borishi 
mumkin. Viruslar nuklein kislotalarining azotli asoslari tarkibi boshqa organizmlar nuklein 

---

kislotalariniki kabidir. Faqat faglarning nuklein kislotalari sitozin o’rnida 5- oksitsitozin 
to’tadi. Viruslar DNKsi ikkita ipsimon strukturaga ega bo’lib, molekulyar oqirligi 1x10
8
,ga 
tengdir, bu virion massasining 25-50% ni tashkil qiladi. So’nggi yillarda 
bakteriyalarningjuda mayda faqat bitta ipli DNK tutuvchi guruhlari topilgan. 
Viruslar RNKsi bir ipli strukturaga ega bo’lib molekulyar oqirligi 2x10
6
ga teng. 
Ayrim RNK tutuvchi viruslar (Senday virus iva o’simlik virusi) molekulyar oqirligi 9x10
6 
bo’lgan ikki ipli strukturaga ham ega bo’lishi mumkin. Ikki ipli strukturaga ega bo’lgan 
RNK Dnk singari xususiyatlarga ega (rangi, D aktinomitsiniga munosabati). 
 
Rasm 13 Iskoedrik 
virionlarga misollar: 
A- lipid qobiqi 
bo’lmagan virus
( m-n:piknovirus). 
 
 
 
 
B. qobiqli virus (m-n, 
gerpesvirus
). 
Raqamlar bilan belgilangan: (1) kapsid, 
(2) genom nuklein kislotasi, (3) kapsomer, (4) nukleokapsid, (5) virion, (6) lipid 
qobiq, (7) membrana oqsilli qobiqi.