5-mavzu. O`zbekistonda davlat mustaqilligining qo`lga kiritilishi. Huquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyat asoslarini shakllantirish. Mustaqillik yillarida

Birinchidan, eski ma‗muriy-buyruqbozlik tizimini, unga muvofiq bo`lgan hokimiyat va 
boshqaruv organlarini tugatish; 
Ikkinchidan, yangi davlatchilikning siyosiy-huquqiy, konstitutsiyaviy asoslarini yaratish; 
Uchinchidan, Konstitutsiya va qonunlarda ko`rsatilgandek ijtimoiy munosabatlarning yangi 
tizimini ham markazdagi, ham joylardagi davlat hokimiyati organlarining yangi tizimini 
mustahkamlab qo`yish. 
Yangi o`zbek davlatchiliigining qaror topish jarayoni ham tashqi, ham ichki murakkab 
sharoitlarda ro`y berdi. 
Ichki siyosatimizda biz bir-biriga bog‘liq ikki vazifani hal qilishimiz lozim edi. Bu : 
Yangi davlatchilikni barpo etishi; 
Keng ko`lamli siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish; 
Yangi mustaqil davlatlarda islohotlarni amalga oshirish shuni ko`rsatmoqdagi, bozor 
islohatlarini ro‗yobga chiqarish iqtisodiyotda tanazzulga, aholining ko`pchilikqismi turmush 
sharoitining pasayishiga olib keldi. Bu jamiyatda ijtimoiy keskinlikning kuchayishiga sabab 
bo`lishi mumkin. 
Yangi davlatchiligimizni. Ko`pishlar ibtidosidan boshlash; tashqi siyosat faoliyat bobida 
yetarli tajribaga ega bo`lmagan holda jahon hamjamiyatida o`rnimizni topishga majbur bo`lgan 
bir vaziyatda qaror topdirishga to`g‘ri keldi. 
Umuman olganda O`zbekistonning yangi mustaqil davlatchiligi murakkab sharoitlarda qaror
topdi. Mustaqillikning dastlabki bosqichida milliy davlatchilikka poydevor qo`yildi. 

---

Eski, ma‗muriy-buyruqbozlik tizimi va unga xos bo`lgan hokimiyat va boshqaruv organlari 
barham toptirildi. Siyosiy va iqtisodiy boshqarish hamda tartibga solishning ko`pgina tuzilmalari 
va organlari tugatildi. Ular demokratik qadriyatlar va tamoyillarga yo`naltirilgan yangi 
davlatchiliikning qaror topishi va erkin bozor iqtisodiyotining poydevorlarini yaratish yo`lidagi 
asosiy to`siq bo`lib keldi. 
XX asrning so`ngi un yilligi insoniyat tarixida buyuk o`zgarishlar davri sifatida kiradi:
Chunki: 
1) Mustamlakachilik va irqiy kamsitish tamomila yo`q. bo`ldi; Sotsializm, uning kommunistik 
mafkurasitugab ketdi; 
2) Tarix sahnasiga yangi mustaqil davlatlar chiqdi va ular jahon ham jamiyati mamlakatlari 
orasida o`rniga ega bo`lmoqda; 
3) Kuchlarning an‗anaviy joylashuvida Osiyo qit‗asi mamlakatlarning roli tobora ortib bormoqda 
va buni hisobga olib, unga to`zatishlar kiritishga majbur bo`linmoqda; 
4) Demokratik taraqqiyot qadriyatlari, tamoyillari va me‗yorlari tobora hamma bop bo`lib 
bormoqda. Endilikda ularning zarurligi va amaliy ta‗sirini hech qaerda inkor etib bo`lmay,di. 
Shu bilan birga demokratiya va taraqqiyot tomon borishning o`zigaxos yo`llari borgan sari katta 
rol o`ynamoqda. 
Murakkablashib borayotgan ko`pqutbli dunyodagi shu kabi o`lkan o`zgarishlar O`zbekiston 
Respublikasining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanishini bevosita va bilvosita belgilab berdi. 
Borgan sari ochiqlik, demokratik tamoyillarga, umuminsoniy qadriyatlar va me‗yorlarga 
mansublik siyosati respublika ijtimoiy hayotini demokratlashtirish jarayonida ko`rinadi. 
Shuningdek, bu o`zgarishlarning jahon hamjamiyati ko`zo`ngida idrok qilinishiga ham ta‗sir 
ko`rsatib, respublikaning hozirgi obru-e‗tiborini yanada oshiradi.
Demokratik tamoyillar, qadriyatlar va institutlar hayotimizning barcha sohalariga kirib 
bormoqda. Jamiyatda mavjud manfaatlar va munosabatlarni mujassam holda ifodalovchi, 
ijtimoiy-siyosiy institut bo`lmog‘i lozim bo`lgan demokratik, huquqiy davlatning qaror topish 
jarayonini qanday o`tadi?
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mamlakatni demokratik yo`ldan rivojlantirishning 
huquqiy kafolatidir.
Asosiy Qonun demokratik jamiyatning qaror topishiga qo`shgan juda katta xissasi shundan 
iboratki, u mavhum jamiyat yoki umuman xalqning emas, balki muayyan insonning extiyojlari, 
manfaatlari, huquq va erkinliklariga qaratilgan. Konstitutsiyaviy me‗yorlar va qonunlarning 
ustivorligi fuqarolik jamiyati asoslarini qaror toptirishning asosiy omilidir. 
1992 yil dekabrida O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining qabul qilinishi 
mamlakat hayotida o`lkan siyosiy voqea, yangi O`zbekistonni qaror toptirish jarayonidagi 
muhim qadam bo`ldi. Konstitutsiyaga muvofiq, davlat hokimiyati organlarining avvalgi 
totalitar tuzimdan mutlaqo farq qiladigan, hokimiyatlarining, ya‗ni qonun chiqaruvchi, ijro 
etuvchi va sud hokimiyatlarning bo`linishi printsipiga asoslangan tizimi yaratildi. 
Tashkil etilgan ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimi oldingilardan tubdan farq qiladi. Ular 
rejalash-taqsimlash vazifalaridan holi bo`lib, iqtsodiy siyosatni muvofiqlashtirish va tartibga 
solish rolini bajaradi. Ko`plab vazirliklar o`rniga bozor sharoitlariga mos bo`lgan xo`jalik 
birlashmalari, uyushmalari, kontsernlar, korporatsiyalar, holding kompaniyalar tashkil etildi. 
Birinchi Prezident I.Karimov jahon ―O`zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo`li‖ nomli 
kitobida ―...Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish asosida 
milliy davlatchilikni barpo etish, jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarning tuzilmasini 
tubdan yaxshilash, respublika hokimiyati bilan hokimiyatning vakolatlari va vazifalarini aniq 
belgilab qo`yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga keltirish mumkin‖, - deb 
takidlagan edi. 
Ma‗lumki, 1990 yilda O`zbekistonning yangi tarkibdagi Oliy Kengashi O`zbekistonning 
mustaqilligini ta‗minlashga qaratilgan yangi qonunchilik tizimini vujudga keltirish yo`lidan 
bordi va uni qadamma-qadam shakllantirishni boshlangan edi. Xususan, Oliy Kengash 
mamlakatimiz tarixida birinchi bor Prezident sayladi, Mustaqillik Deklaratsiyasini, 

---

O`zbekistonning davlat mustaqilligi asoslari to`g‘risida konstitutsiyaviy qonunni va boshqa 
muhim hujjatlarni ishlab chiqdi va qabul qildi. 
O`zbekiston Konstitutsiyasining XVIII bobi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini 
shakllantirishga bag‘ishlangan va uning 76-moddasida: ―O`zbekiston Respublikasining Oliy 
Majlisi Oliy davlat vakillik organi bo`lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatini amalga oshiradi‖, - 
deb mustahkamlab qo`yilgan. 1994 yil 25 dekabrda Oliy Majlisga saylovlar o`tkazildi va unga 
250 deputat saylandi. 1995 yil fevralida bo`lib o`tgan O`zbekiston Respublikasinig Oliy 
Majlisining birinchi sessiyasida Birinchi Prezident I.Karimov ―O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy 
va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari‖ to`g‘risida keng qamrovli ma‗ruza qildi, Birinchi 
Prezident ma‗ruzasida: - ―Vakillik hokimiyatini vujudga keltirishining jahondagi eng 
demokratik tizimlaridan biri tashkil etildi. O`zbekiston Parlamenti-Oliy Majlis ilk marta 
ko`ppartiyaviylik asosida saylandi‖, - dedi. 
Insoniyat tarixidan ma‗lumki, har qanday jamiyatda davlat va boshqaruv o`shadavlat 
Konstitutsiyasida ko`zda tutilgandek, uning tub maqsadlariga mos bo`lishi kerak.. Buni 
O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi ijtimoiy hayot ham taqozo qila boshladi. 
O`zbekistonda prezidentlik instituti o`rnatilgan dastlabki davrda Vazirlar Kengashi ijroiya
hokimiyati sifatidagi huquqiy maqomini va vakolatlarini saqlab qolgan edi. Respublikada 
demokratik jamiyat qurish borasida boshqaruv idoralari tabora takomilashib bordi. Xususan, 
yangi jamiyat qurish borasida tajribalar ortishi bilan Prezidentlik boshqaruvi ham rivoj topib 
bordi. Bu borada 1990-1992 yillarda amalga oshirilgan ishlarni misol qilish mumkin. 
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasida: ―O`zbekiston Respublikasining 
Prezidenti O`zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘idir. O`zbekiston 
Respublikasining Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Maxkamasining Raisi hisoblanadi‖, deb qayd 
qilinadi.
Konstitutsiyada ko`zda tutilganidek O`zbekiston Respublikasi ijroiya hokimiyati
Prezidentlik hokimiyati va Vazirlar Maxkamasidan iborat Respublika Prezidenti qoshida ijro 
etuvchi hokimiyat devoni tuzilgan bo`lib, unga Prezident rahbarlik qiladi. Vazirlar Maxkamasi 
Prezident tomonidan tuziladi va Respublika Parlamenti tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar 
Maxkamasiga Prezident Raislik qiladi.
Jahon davlatchiligi tarixi jamiyatning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishi kabi inqilobiy 
o`zgarishlar jarayonini ko`pko`rgan. Ana shunday murakkab sharoitda turli davlatlar turlicha 
yo`l to`tishgan. Biroq tajriba shuni ko`rsatadiki, tub burilish paytida kuchli ijro hokimiyatini 
vujudga keltirish, boshqaruv tizginini bir kishi qo`lida mahkam to`tishi zarur ekan, Aniqroq qilib
fan tili bilan aytganda, davlat rahbari ayni paytda ijro hokimiyatining rahbari ham bo`lmog‘i 
lozim. Ba‗zilar kuchli ijroiya hokimiyati diktatura va zo`ravonlikni keltirib chiqaradi, 
tashabbuslarni bo`g‘ib tashlaydi, erkin fikr va ijodiy g‘ayratni sundiradi, deyishadi. Birinchi 
Prezident I.Karimov esa kuchli ijroiya hokimiyatini jamiyatda yuz berayotgan yangilanishlar, 
yangicha tafakkur, tashabbus va islohchilik faoliyatini o`tmish illatlaridan, boqimandalik, 
sustkashlik va tekinxo`rlik kasalligidan asrash, qonunning to`la quvvat bilan ishlashini 
ta‗minlash zaruriyati deb tushunadi. Birinchi Prezident I.Karimov tasavvurida kuchli ijroya
hokimiyati, eng avvalo qonunlar va boshqa aktlarning to`la ijro etilishini ta‗minlash, 
ikkinchidan, boshqaruv organining o`zi ham amaldagi qonunlarga bo‗ysunib, ular doirasida 
faoliyat ko`rsatishi demakdir. 
Birinchi Prezident Islom Karimovning Prezidentlik lavozimidagi faoliyatni sinchkovlik bilan 
kuzatib, ―Agar ogoh sen...‖ kitobida taniqli jurnalist, siyosatshunos olim Narzulla Jo`raev 
keltirgan xulosalar kitobxonni befarq qoldirmaydi. ―Ayrim muholiflarimiz, - deb qayd qiladi, 
muallif asarida, - Birinchi Prezident Islom Karimovni yakka hokimlikda, boshqaruv 
organlarining asosiy bug‘inlarini vakolatiga olganlikda ayblashadi. Darhaqiqat u Respublika 
Prezidenti va ayni paytda mamlakat Vazirlar Maxkamasining ham raisi. Ana shu nuqtai nazardan 
muholiflar mamlakatda Parlamentar-Respublika boshqaruvi joriy etilishi tarafdori bulishmoqda. 

---

Biroq bu bir yoqlama gap va tarixiy tajribani bilmaslik oqibati. Ularning fikricha boshqaruvning 
Prezidentlik-Respublika shakli totalitar tuzumiga olib kelar emish‖.
Boshqaruvning Prezidentlik Respublika usuli nima? Prezidentlik - Respublika boshqaruvida, 
eng muhimi hokimiyat bo`linishini adolatli tarzda amalga oshirish imkoni bor. Ya‗ni, qonun 
chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyati bir-biriga dahlsiz holda ish olib boradi. Prezidentlik-
Respublika boshqaruvida ijro hokimiyati Prezident qo`lida bo`ladi. Bu usul imkoniyatlarini 
dunyo tan olgan. 
O`z-o`zidan savol tug‘iladi: Nima uchun Birinchi Prezident Islom Karimov boshqaruvning 
aynan shu yo`lini tanladi? Bu masalaning ikki tomoni bor: