5-variant Til strukturasi nazariyasi. Izomorfizm nazariyasi. Sathlar iyerarxiyasi

4. Tipologik va komponent tahlil metodlari. Tayanch tushunchalar: differensial tahlil usuli. Komponent tahlil.Differensial tahlil usuli. Differensial (farqlovchi) tahlil jarayonida til hodisalarini va birliklarini o‘zaro farqlovchi ma’noviy va shakliy xususiyatlar ajratiladi. Ushbu xususiyatlarni aniqlashda ma’lum bir sathga oid birliklarning paradigmatik munosabatlari asos bo‘ladi.Ushbu tahlil metodining asosiy mezonlari quyidagilardir: 1) alohida lisoniy birliklar ma’lum tizimlarga uyushadilar; 2) ushbu tizimlar tarkibida alohida paradigmatik guruhlar ajraladi; 3) tizimdagi yagona bir birlik birinchi guruhga tobe bo‘lishi mumkin; 4) u yoki bu birlikning ayni paytda, bir necha guruhga oid bo‘lishi uning boshqa birliklardan farqlovchi xususiyatlariga nisbatan tavsiflash imkonini yaratadi.Komponent tahlil. Komponent tahlil (KT) differensial tahlilning leksik tizimga tadbiq etilishi natijasida yuzaga keladigan tahlil usulidir.Lug‘aviy birliklar, xuddi boshqa sathlardagidek, til tizimida ma’lum tartibdagi guruhlarni tashkil qiladilar va ma’nolari jihatidan (ushbu guruhlar doirasida) o‘zaro paradigmatik munosabatlarda bo‘ladilar. Bunday paradigmatik dasturlarni «mavzuviy guruhlar» yoki «leksik-semantik guruhlar» (LSG) deb ataydilar. Masalan, quyidagi mavzuviy guruhlarni ajratish mumkin:1) uy jihozlari nomlari: stol, stul, shkaf, kreslo, divan, sandiq, taxmon va h.k.2) metereologik hodisalar: shamol, qor, yomg‘ir, izg‘irin, to‘fon, bo‘ron va h.k.3) qon - qarindoshlik atamalari: ota, bola, ona, qiz, o‘g‘il, aka, uka, tog‘a, jiyan, xotin, qaynota va h.k.4) his-hayajonni ifodalovchi so‘zlar: xursandchilik, xafalik, shodlik, mamnunlik, nafrat, zavq, shafqat va h.k.5) inson intellektual faoliyatini ifodalovchi fe’llar: o‘ylamoq, ikkilanmoq, fikrlamoq, bilmoq, faraz qilmoq, tushunmoq, eslamoq, unutmoq va h.k.
5. Semasiologiya. Узбек тилшунослигида М.Ҳакимованинг тапабалар учун 2007 йил Тошкентда “Семасиология” номи билан 6 муал. табоқ ҳажмида нашр этилган қўлланмаси бор.4 Унда талабалар учун зарур бўлган ўринларгина қискача берилган. Қўлланмада семасиология асосан полисемиядан иборатга ўхшаб қолган. У шунинг ичида маъно тараққиёти ва таркибига йўл-йўлакай тўхтаган. Семантик категорияларга фақат изох келтириш билан чекланган. Унда лсксик маъно типлари ва валентлик масаласи эътибордан четда қолган. Булар қўлланмага қўйилган табиий талаббилан албатта боғликдир. Юқоридагилардан келиб чикиб, “Ўзбек тили семасиологияси”ни яхлит бир асар сифатида яратишда қуйидагилар эътиборга олиниши зарур деб ҳисобланди.1. Лексик маъно тушунчасига аниқлик киритиш ва уни ёндош ҳодисалардан фарқлаш2. Лексик маъно таркиби - семалар ва уларнинг турли нуқтаи пазардан типлари, типларининг характерланиши.3. Лексик маъно тараққиёти ҳақидаги ўзбек тилида бор ] адқиқотларни иложи борича акс эттириш.4. Лексик маъно типлари ҳақидаги ўзбек ва рус тилларидаги илмий хулосаларни тахдил қилиб бериш5. Лексик маъноси микдорига кўра сўз типлари: моноссмия ва нолисемияни кснгроқ ёри гиш ва у кишилик оламининг объектив борлиқни, улар ўртасидаги алоқани қандай аиглашини, миллийликни акс эттиришини очиб бериш.6. Лексик маъноларнинг парадигмагик муносабатини акс эгтирувчи синонимия, антонимия, корреляцияларнинг назарий асослари ва мантикий катсгориялар билан боғлиқлигини кўрсатиш.7. Сўзларнинг лексик маънолари тараққиётига тилшунослик нуқтаи назаридап эътибор дастлаб 1839 йил немис тилшуноси Карл Райзиг томонидан берилган эди. У ўзининг лотин филологаясига бағишланган лекциясида сўз маъносини алоҳида семасиология деб номланган фан тармоғида ўрганиш кераклигини илгари сурди. Бунда у кўпроқ лексик маъно тараққиётини назарда гутган эди.4 5 Шундай қилиб, семасиология термини остида асосан сўз семантик тараққиёти ўрганиладиган бўлди. Аммо Рейзиг кўтарган масала тилшунослик оламига деярли маълум бўлмай қолиб кетди. Фақат 1897 йилга келиб француз тилшуноси Мишель Бреаль яратган ишгина Райзи1 ' кўтарган масала янги фан сифатида тарқалиши учун кагга аҳамиятга эга бўлди. Бирок бу ҳали семасиологиянинг фан сифатида тан олиниши эди, холос. Шундан кейин сўз маъносини ва унинг тараққиётини ўрганишга бағишлан1 ан айрим ишлар ярала бошлади. Сўз маъноси ҳақидаги мақолалар ҳам юзага келди. Шуниси қизиқки, бу масалага бағишланган қатор мақолалар эълон қилинган бўлса ҳам, унинг ҳал қилинмаган томонлари ҳали бор.3