6- qalbakilashtirilgan dori vositalarining tahlilida qo‘llaniladigan zamonaviy usullar

Qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlashda zamonaviy tahlil usullarining qo‘llanilishi

O‘zbekiston Respublikasida aniqlangan qalbakilashtirilgan dori vositalarining ishlab chiqarilishi bo‘yicha quyidagi 6 ta guruhga bo‘lingan.

Birinchi guruh - tarkibida ta’sir etuvchi moddasi bo‘lmagan dori vositalari, ular «platsebo», ba’zan «po‘kak-preparat» deb ataladi. Bunday preparatlarni ishlab chiqarishda odatda yordamchi moddalar (talk, ohak, mel va boshqalar), shuningdek tabiiy bo‘yoqlar (lavlagi, sabzi va boshqalar) dan foydalaniladi. Qalbakilashtirishning bunday turi juda kam uchraydi; falsifikat originaldan keskin farqlanadi. Bunday preparatlar deyarli xavfsiz bo‘lishi bilan birga davolovchi samaraga (DS) ega emas. Ammo miokard infarkti natijasida yurak xurujida nitroglitserin o‘rniga «po‘kak»ni qabul qilish o‘limga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday usul bilan asosan tabletkalar, surtmalar va gellar qalbakilashtiriladi.
Bu holda qalbakilashtirilgan preparatni aniqlash oson, chunki tahlil usullari asosida faqat undagi saqlanishi lozim bo‘lgan faol moddalar yo‘qligi aniqlanadi.
Ikkinchi guruh - yorliqda ko‘rsatilmagan, yoki ularni imitatsiyalovchi ta’sir etuvchi moddalar saqlovchi preparatlar. Odatda, ulardagi ta’sir etuvchi modda arzonroq, ammo samarasizroq moddaga almashtiriladi. Aksariyat hollarda arzon preparat o‘rami qimmatroq preparat o‘ramiga almashtiriladi. Masalan, oddiy fiziologik eritma saqlovchi flakonga og‘riq qoldiruvchi yoki onkologik preparat yorlig‘i yopishtiriladi. Bunday guruh preparatlari xavflidir, chunki preparat kutilayotgan natijani bermaydi, preparatning hayotga xavfsizligi uchun kafolat berilmaydi.
Masalan, 2002 yilda Qozog‘iston Respublikasida shizofreniya va boshqa psixik kasalliklarni davolash uchun mo‘ljallangan «Sipreks» preparati flakonlarida atsetilsalitsil kislota tabletkalari solinganligi aniqlangan.
Uchinchi guruh - yorliqda ko‘rsatilgan ta’sir etuvchi moddalardan farqlanuvchi ta’sir etuvchi moddalar saqlagan preparatlardir. Tekshiruv jarayonida dori vositasi tarkibi ko‘rsatilgan tarkibga butunlay to‘g‘ri kelishi aniqlanadi. Ammo preparat qalbakilashtirilgan bo‘ladi. Masalan, Germaniyaning Vauer kompaniyasi tomonidan ishlab chiqariladigan aspirin qutisiga mahalliy ishlab chiqaruvchining atsetil salitsil kislota vijillovchi tabletkalari joylashtiriladi. Bu preparat deyarli xavf ko‘rsatmaydi, ammo bunda davolovchi samarasi pasayadi. Ba’zan mahalliy ishlab chiqaruvchi o‘ramiga korxonaning mavqeini oshirish uchun mashhur ishlab chiqaruvchi preparati joylashtiriladi.
Bu sxema qimmatligiga qaramay, o‘zini oqlaydi, keyinchalik xuddi shu o‘ramlarga o‘zining mahsuloti joylashtiriladi.
To‘rtinchi guruh - tarkibida ta’sir etuvchining aniq miqdori bo‘lgan, ammo original birlamchi yorliqlash va o‘ramdan farqlanuvchi preparatlar. Masalan, Aventis firmasining «Klaforan», Xinoin firmasining «No-shpa» preparatlarining tasdiqlangan spetsifikatsiyalari bo‘yicha originalga butunlay mos keluvchi falsifikatlari aniqlangan. Bunday guruh preparatlardan bemor davolovchi samaraga ega bo‘ladi, ammo dori vositasining legal ishlab chiqaruvchilari zarar ko‘radi.
Beshinchi guruh – «yarimfalsifikat» deb ataluvchi preparatlar. Bunday preparatlar etarli sifat darajasiga ega bo‘lib, legal korxona nomidan ishlab chiqariladi, tarkibi, nomi va o‘rami bo‘yicha mashhur firmalarning brendlari bo‘lgan original preparatlariga o‘xshash. Ammo ularni sotuvga chiqarilishi natijasida original preparatlarni ishlab chiqaruvchining mualliflik xuquqlari buziladi. Masalan, SHering Plau firmasining «Selestoderm» preparati boshqa firma tomonidan o‘xshash dizayn va o‘ram bilan «Selektoderm» nomi ostida ishlab chiqarilgan.
Oltinchi guruh - nusxa-preparatlar. Bunday preparatlar tarkibida original preparat kabi ta’sir etuvchi va uning zaruriy miqdori bo‘lib, zamonaviy texnologiyalarga ega bo‘lgan korxonalar tomonidan ishlab chiqariladi.
Qalbakilashtirilgan preparatlarning bu guruhi keng tarqalgan. Bunday preparatlar «sifatli falsifikatlar» deb atalib, ammo ularning ham sifatiga kafolat berilmaydi, shuning uchun ular ham yuqoridagilari kabi sog‘liq uchun xavflidir.
Oxirgi uchta guruh kichik va katta ishlab chiqarish uchun xos. Jaxon amaliyotida bu bilan 6-8% farmatsevtik korxonalar shug‘ullanishi aniqlangan. Asosan ular mashhur firmalarning shu’ba korxonalaridir. Bu guruh preparatlarini aniqlash murakkab jarayondir. Qalbakilashtirilgan preparatni originaldan ajratish uchun maxsus kimyoviy laboratoriya zarur. Ba’zan analitik tahlil usullari yordamida ham uni aniqlash imkoniyati bo‘lmaydi.
Undan tashqari, o‘simlik xom ashyosidan tayyorlangan deb sotiladigan «yuqori faol» preparatlar ham mavjud bo‘lib, uning tarkibiga sintetik vositalar (masalan, steroidlar, efedrin va uning unumlari) kiritiladi.
Ta’kidlash lozimki, falsifikatlar qatoriga biologik faol moddalar ham kiritilishi mumkin. Ular dori vositalari hisoblanmasa ham, yukorida keltirilgan deklaratsiyalanmaydigan komponentlar (gormonlar, efedrin va x.z.) saqlashi mumkin.
Qalbaki dori vositalari miqdorining ko‘payishiga bir kancha omillar ta’sir qiladi. Bu omillar yaxshilab o‘rganib chiqilib, muammoni xukumat miqyosida belgilab,dori vositalarini taqsimlash tizimida qalbakilashtirishning oldini olish bo‘yicha samarali dasturlar ishlab chiqilishi kerak.Quyida qalbakilashtirilishga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillar keltirilgan.

• 
  Qonun bazasining etarli emasligi;
  

Har bir mamlakatda dori vositalari qalbakilashtirilishining oldini olish va bu muammoni bartaraf etishga qaratilgan qonunlar mavjud bo‘lishi kerak.Agar dori vositalarini ishlab chiqarish va sotish jarayonini nazorat qiluvchi qonunlar etarli bo‘lmasa yoki umuman yo‘q bo‘lsa,qalbakilashtirish jazosiz qolishi mumkin.

• 
  Amaldagi qonunlarni etarli darajada qo‘llanilmasligi;
  

Mavjud qonunlarni so‘zsiz bajarilishi yulga qo‘yilmaganligi qalbakilashtirish kabi jinoyatlarning sodir bo‘lishiga olib keladi,chunki bu holda qamalish yoki jazodan qo‘rqish xissi bo‘lmaydi.

• 
  Jazo sanksiyalarining kuchsizligi;
  

Dori vositalari to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik uchun jazo sanksiyalari yumshoqligi yoki umuman jazolanmasligi qalbakilashtirishga olib keladi.

• 
  Ko‘p sonli vositachilar ishtirokidagi kelishuvlar;
  

Mahsulot ko‘plab vositachilar yoki rasmiy kelishuvlardan o‘tsa va nazorat tizimi etarli bo‘lmasa,bu holatda dorilarni qalbakilashtiruvchilarga bozorga o‘z mahsulotlarini kiritishga qulay imkoniyat yaratiladi.

• 
  Talabning taklifdan yuqoriligi;
  

Dorilarga talabning taklifdan ustunligi, qalbakilashtirilishni keltirib beruvchi omil hisoblanadi.CHunki, bu holatda qalbaki mahsulotni ishlab chiqarish va sotish katta foyda olish imkonini beradi. Ba’zan dorilarga talabning ortishi dorilarning kerak bo‘lmagan xollarda ham iste’mol qilishi tufayli yuzaga keladi.

• 
  Narxning yuqoriligi;
  

Dorilarga bo‘lgan narxning yuqoriligi va narxlar orasidagi katta farqlarning bo‘lishi arzonrok qalbaki dori vositalarini bozorga kiritish imkonini beradi.

• 
  Dorilarning noqonuniy ishlab chiqarilishning mukammallashuvi;
  

Dori vositalarni ishlab chiqarish va qadoqlash uchun taklif etilayotgan murakkab zamonaviy asbob-uskunalarning paydo bo‘lishi tufayli qalbaki dorilarni haqiqiylaridan farqlashni murakkablashtiradi. CHunki, bu holat dorilarni qalbakilashtiruvchilarga haqiqiy dori vositalariga aynan o‘xshash bo‘lgan qalbakilarini chiqarish imkonini beradi.

• 
  Manfaatdor tomonlarning orasidagi samarasiz hamkorligi;
  

Ulgurji ta’minotchilar va ishlab chiqaruvchilarning tegishli nazorat organlariga dori vositalarining qalbakilashtirish holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarning berish istagi yo‘qligi milliy xokimiyat organlariga Ushbu faoliyatni tuxtatishiga imkon berayapti.

• 
  Eksport qiluvchi mamlakatlar tomonidan va erkin savdo zonalarida nazoratning mavjud emasligi;
  

Eksport uchun ishlab chiqariladigan farmatsvtik preparatlar mazkur mamlakat o‘zi uchun ishlab chiqargan dori vositalariga qabul qilingan standart bo‘yicha nazorat qilinmaydi. Undan tashqari xorijiy mamlakatlar uchun mo‘ljallangan dorilar nazorati kuchsiz bo‘lgan erkin savdo zonalari orqali eksport qilinadi. Bu esa zonalarda qayta qadoqlash va yorliqlash imkoniyatini yaratadi. Natijada qalbaki dorilar savdosi ko‘payadi.
Qalbakilashtirilgan dori vositalari tarqalishining quyidagi asosiy usullari ma’lum:
asosan retseptsiz sotiladigan dori vositalari ning rasmiy sotuvi;
dori vositalarning ko‘chalarda («ko‘chma» dorixonalar) sotilishi;
norasmiy («qora» bozor) sotuv;
«salomatlik» studiyasi (anabolik steroidlar, ishtaxa ingibitorlari). Ekspertlar xulosasiga ko‘ra, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan falsifikatlar hayot uchun xavflidir, chunki ular legal mahsulotlar uchun mo‘ljallangan sifat nazoratidan o‘tkazishmaydi.
Standart namunalar va qalbakalishtirilgan preparatlar IQ-spektrlari ma’lumotlarini solishtirma taqlil natijalari
1. Tahlil etilayotgan preparataning IQ-spektri ma’lumotlari standart namuna IQ-spektr ma’lumotlari bilan solishtirilganda flakondagi sefazolin natriyli tuzining o‘rniga benzilpenitsillin natriyli tuzi mavjudligi (765,1122, 1252, 1307, 1418, 1500, 1620, 1699 va 1777 sm^-1) yutilish sohasidagi xususiy belgilar bo‘yicha) aniqlandi.

20.1.-rasm. IQ-spektrlar: 1 -tahlil etilaetgan sefazolin natriyli tuzi preparati (qalbakilashtirilgan), 2- benzilpenizillin natriyli tuzining standart namunasi.
2.Tahlil etilayotgan «Ampitsillin trigidrat» preparati o‘ramida ampitsillin trigidrat o‘rniga laktoza monogidrat (775, 990, 1034, 1168, 1384, 1437 va 1638 sm^-1 yutilish sohasidagi xususiy belgilar bo‘yicha) aniqlandi.

20.2.-rasm. IQ-spektrlar: 1 -tahlil etilayotgan ampiitsillin trigidrat preparati (qalbakilashtirilgan), 2- laktoza monogidratning standart namunasi.

Aksariyat davlatlarda dori vositalarining sifati litsenziyalash va nazoratning zaruriy tizimlari xamda ishlab chiqaruvchilarning OMR talablariga amal qilishi tufayli ta’minlanadi. Dori vositasining analitik tahlildan o‘tkazilishi qo‘shimcha tekshiruv hisoblanadi.

Hozirgi kunda, qalbakilashtirilgan dori vositalarining keng tarqalishi sababli dori vositalarini tarqatish tizimidagi sifat nazorati alohida ahamiyatga ega. Muomalada litsenziyalanmagan ruxsat etilmagan mahsulot borligi, GMR kriteriylariga amal qilinmaganligi aniqlanganda dori vositalarining sifatli ekanligiga kafolat berish uchun katta miqdordagi namunalar tekshirilishi lozim.
Zaruriy skrining tekshiruvchiga qo‘yiladigan asosiy talab - preparatning faol moddasini aniqlashdir. Imkoniyatlardan kelib chiqqan holda bu ko‘rsatkich probirkada rangli reaksiyalarni o‘tkazish, erish harorati yoki yupqa qatlam xromatografiyasi (YUQX) orqali belgilanadi. Ammo bunday tahlil natijasida faqat ta’sir etuvchi vositasining nazariy miqdori aniqlanadi, boshqa xavfli bo‘lishi mumkin bo‘lgan ingredientlar esa aniqlanmasligi mumkin. Skrining tekshiruvlar katta miqdordagi preparatlar uchun etarli darajada sezgir va spetsifik (maxsus) bo‘lishi zarur.
Qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlash uchun YUQX usulini qo‘llash tavsiya etiladi. Turli xil tadqiqotlar bu usul qo‘llanilishining imkoniyatlarini ko‘rsatib beradi. Bu usul dori moddalarini va uning miqdorini aniqlashda, tarkibidagi yot qo‘shimchalar sifatida qo‘shilishi mumkin bo‘lgan substansiyalarni aniqlashda qo‘llanilishi mumkin. YUQX maxsus usul bo‘lib, tanlab ta’sir etishga ega, ular JSST testlariga nisbatan soddaroq, dori vositasi muhiti ta’siriga chidamliroq.
Qalbakilashtirilgan dori vositasi talab etilayotgan faol moddani saqlashi mumkin, ammo uning miqdori ko‘rsatilganidek bo‘lmaydi. Qalbakilashtirishga qarshi kurash choralarining amalga oshirilishiga javoban falsifikatorlar tayyor dori turlari tarkibiga kam miqdorda haqiqiy faol moddalarni kiritadi.
Bu esa preparat tahlilida o‘zining ijobiy natijasini berib, qalbakilashtirilgan vositani aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi. Bunday hollarda tahlilning soddalashtirilgan usullarini qo‘llash natija bermaydi, shuning uchun YUQX usulidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu usul faol ingradient miqdori haqida ma’lumot berish bilan birga tayyor dori vositasida mavjud bo‘lgan boshqa qo‘shimcha substansiyalarni ham aniqlaydi.
JSST ning soddalashtirilgan testlari asosida turli xil davlatlar tomonidan qo‘llanilayotgan «dala» sharoitida foydalaniladigan test to‘plamlari ishlab chiqildi.
Soddalashtirilgan testlar YUQX usullariga qo‘shimcha sifatida kiritilib, ulardan birinchisini bir sharoitda, boshqasini esa boshqa hol uchun qo‘llash tavsiya etiladi. Mohirona qalbakilashtirilgan dori vositalari uchun yuqori sezgir analitik usullar, masalan, mass-spektrometriya, yadro-magnit rezonansi va boshqa usullar talab etiladi.
dori vositalarining chinligini ob’ektiv aniqlash uchun IQ-spektroskopiyani taklif etilishi mumkin. Qator holatlarda IQ-spektroskopiya yordamida tahlil etilayotgan preparatning kelib chiqishini yordamchi moddalar tarkibidagi farqlar asosida aniqlash mumkin. Olingan spektrlarning soddaligi va avtomatlashtirilganligi sababli infraqizil spektroskopiya usuli ilmiy laboratoriyalarda keng qo‘llanilib, kimyoviy ishlab chiqarishda nazoratning ishonchli usuli hisoblanadi.
Bu uskuna ishlatilishida qulay bo‘lib, undan dori shakllaridagi faol ingredientlarni mavjudligini va ularning miqdorini qisman aniqlashda foydalanish mumkin. Uskuna juda kam miqdordagi dori vositasini talab etadi. Boshqarishning kompyuterlashtirilgan tizimi tufayli natijalar bir necha daqiqada olinadi. Bunday texnologiyalarning boshlang‘ich narxi qimmat bo‘lsa-da, ularni qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniq va tez aniqlash bilan solishtirishda afzalligini ko‘rsatib o‘tish kerak.
Qanday tahlil usuli qo‘llanilishidan qat’iy nazar, qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlashda dastlab mahsulotni, shu jumladan uning yorliqlanishi va jihozlanishini sinchkovlik bilan ko‘zdan kechirish zarur. Har doim ularni xaqiqiy preparat bilan solishtirish va ulardagi yorliqlash, jihozlash, tashqi ko‘rinishidagi farqlarni aniqlash tavsiya etiladi. Masalan, shakli, rangi va boshqalar qalbakilashtirish mumkinligini ko‘rsatadi. Hatto haqiqiy preparatning fizik ko‘rsatkichlarini bilmagan holda tashqi ko‘rinishi bo‘yicha rangining bir tekisda emasligi va x.z. ni ko‘rish mumkin. Bu esa qalbakilashtirish to‘g‘risida xabar beradi.
Bugungi kunda preparatning faqat tashqi ko‘rinishi, eruvchanligiga yoki rangli reaksiyalarga asoslanib qalbakilashtirilganligini aniqlash juda murakkabdir. Oxirgi yillarda qalbakilashtirishning murakkab usullari natijasida mutaxassisga haqiqiy preparatni qalbakilashtirilgan preparatdan ajratib olish qiyinchilik tug‘diradi.
SHuning uchun falsifikatlarni aniqlashning qisqa vaqt va kam mablag‘ sarf etib, aniq va ishonchli kombinatsiyalangan tizimini tadbiq etish zarur.
Xorijiy davlatlarda bir necha yillar davomida JSST tomonidan ishlab chiqilgan asosiy moddalar va dori shakllarini tez identifikatsiyalash yo‘riqnomasiga muvofiq falsifikatlarni tez aniqlovchi testlarni qo‘llash bo‘yicha izlanishlar olib borilmoqda.
Ekspress-tahlil usuli. Ekspress-tahlil usuli JSST tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, Germaniya, AQSH, YAponiya va Rossiyada qo‘llanib kelinmoqda. Germaniyada portativ laboratoriya yaratilgan bo‘lib, uning tarkibi tahlil etilayotgan preparatda izlanish olib borish uchun mo‘ljallangan reaktivlar, yordamchi materiallardan iborat. YUQX usuli yordamida dori vositalarining soddalashtirilgan tahlili AQSHda ham qo‘llanilmoqda. AQSHda bunday tahlilning narxi 1-2 doll., Germaniyada 1,3 doll.
Rossiyada qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlashda nazorat-tahlil laboratoriyalarida mavjud bo‘lgan reaktivlar asosida tez o‘tkaziladigan rangli reaksiyalar tavsiya etilgan. 10.1-jadvalda AQSH, YAponiya, Germaniya va Rossiyada hozirgi kunda qo‘llanib kelinayotgan ekspres-tahlil usullari keltirilgan.
Qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlashda chinligini aniqlashning quyidagi usullariga alohida ahamiyat berish zarur:
- oddiy sifat reaksiyalari (rangi, cho‘kma va b.), YUQX (guvoh bilan solishtirish);
- 4000-400 sm^-1 sohadagi infraqizil spektroskopiya (standart IQ-spektroskopiya bilan solishtirish).
20.1-jadval.

Ishlab chiqaruvchi	Tahlil usullari
WHO	Tashqi ko‘rinishi, erish harorati, kimyoviy reaksiyalar
FDA, USA Kenyon and Layoff	YUQX
German Pharma Health Fund; GPHF-Minilab®	Tashqi ko‘rinishi, eruvchanlik (soddalashtirilgan test), kimyoviy reaksiyalar, YUQX
Ministry of Health and Welfare, Japan	Tashqi ko‘rinishi, YUQX
I.M.Sechenov nomidagi MTA farmatsevtika fakultetining farmatsevtik kimyo kafedrasi	Kimyoviy reaksiyalar, YUQX, IQ-spektroskopiya Qo‘shimcha ravishda: YUSSX, GSX

Filtr qog‘ozda yoki bug‘latuvchi kosachada o‘tkaziladigan oddiy analitik reaksiyalar hamda YUQX usulining birgalikda qo‘llanilishi aksariyat hollarda (har doim emas) preparatda ta’sir etuvchi moddaning mavjudligi yoki bo‘lmaganligini aniqlashga imkon beradi. Preparatlarning sifatini aniqlash uchun qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlashning quyidagi sxemasi taklif etilgan.

SHuningdek, IQ-spektroskopiya usuli: standart spektr bilan solishtirish usulini qo‘llash ham tavsiya etiladi. Mazkur usul ekspress usul hisoblanmaydi va maxsus sharoitni talab etadi, ammo uning yordamida dori vositasining chinligi haqida to‘laqonli ma’lumot olish, undan tashqari, farmakopeya tahlilida keltirilganidek faqat substansiyani emas, balki dori preparatlarni ham tahlildan o‘tkazish mumkin.
«Tabletka» dori shakli tarkibida etarli miqdordagi faol modda saqlangan holda (kamida 30-40%) IQ-spektroskopiya yordamida faol substansiyaning barcha yutilish sohalarini aniqlash mumkin. Spektrga yordamchi moddalarning ta’siri kuzatilmaydi.
Ba’zi hollarda yordamchi moddalar faol substansiyalar bilan birgalikda konkret ishlab chiqaruvchining dori vositasi uchun xos bo‘lgan IQ-spektr olinishi mumkin.
Tarkibi yorliqlashda ko‘rsatilgan ta’sir etuvchi moddadan iborat, ammo yorlig‘ida ko‘rsatilgan ishlab chiqaruvchidan farqli boshqa korxona tomonidan ishlab chiqarilgan qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlashda tozalik tahlili usullarini, biofarmatsevtik usul «eruvchanlik» usulini qo‘llash zarur.
Farmatsevtik tahlilda dori substansiyalari va preparatlar tozaligining ahamiyatli bo‘lgan usuli yuqori samarali suyuqlik xromatografiya (YUSSX) va gaz-suyuqlik xromatografiyasi (GSX) usullaridir. Qalbakilashtirilgan dori vositalarini ishlab chiqarishda odatda arzon substansiyalar qo‘llanilishi sababli yot aralashmalar (o‘xshash birikmalar, qoldiq organik erituvchilar) tarkibiga asosan qalbakilashtirilgan preparatning kelib chiqishini ham aniqlash mumkin. Undan tashqari, mazkur usullar ta’sir etuvchi moddani chinligini aniqlashga va uni miqdoriy tahlildan o‘tkazishga yordam beradi.
«Eruvchanlik» testi hozirgi kunda farmakopeya tahlilida keng ishlatiladi. Ammo me’yoriy hujjatlar tahlilni faqat bir nuqtada muvofiqlashtiradi: agar preparat uchun boshqa sharoit keltirilmasa, tahlil boshlangandan so‘ng 45 daqiqa davomida eritmaga ta’sir etuvchi moddaning 70% dan kam bo‘lmagan miqdori o‘tishi lozimligi talab etiladi. Ammo, amaliyot ko‘rsatadiki, bu talabga javob berish qiyin emas. SHuning uchun eruvchanlik egrilarini olish ahamiyatlidir. Bunda tahlil boshlangandan 5 daqiqadan keyin namuna olish va kamida 6 ta davriy nuqta asosida ajralish profilini tuzish mumkin. Bunday grafiklarda asosiy farqlanishlar tahlilning dastlabki 30 daqiqasida namoyon bo‘ladi.
Ma’lumki, preparatning eruvchanligiga ta’sir etuvchi moddaning fizik-kimyoviy xossalari (eruvchanlik, zarrachalar o‘lchami, kristallik holati) bilan bir qatorda preparatni ishlab chiqarish texnologiyasi (granulalash turi, ishlatilgan yordamchi moddalar, presslash bosimi va h.z.) ham ta’sir ko‘rsatadi. Qalbakilashtirilgan dori vositalarini ishlab chiqarishda original texnologiya qo‘llanilmasligi tufayli (bu ma’noda ular generiklar bilan solishtiriladi), xaqiqiy va qalbakilashtirilgan preparatlardagi ta’sir etuvchi modda ajralishining profili farqlanishi mumkin.
YUSSX, GSX usullari, «eruvchanlik» testi hamda IQ-spektroskopik tahlil laboratoriya sharoitida amalga oshirilishi zarur. Ammo ba’zi hollarda faqat shu usullargina qalbakilashtirilgan dori vositalarini aniqlashga yordam beradi.
Taklif etilayotgan usullarning eng katta yutug‘i tahlilning tez bajarilishidir. Rangli reaksiyalar o‘tkazishning o‘rtacha vaqti 5-10 daqiqa (reaktivlarni tayyorlash vaqti hisobga olinmaganda), yupqa qatlam xromatografiyasi - 30-60 daqiqa, IQ-spektroskopiya -15-20 daqiqa davomida bajariladi.
DF ga kiritilgan qator usullar, masalan, funksional guruhlar, yadroga rangli reaksiyalar, turli xil kamchiliklarga ega. SHuning uchun oddiy tahlil usullari amalga oshirilgan vaqtda quyidagilarni inobatga olish zarur:
qalbakilashtirilgan preparatlarni aniqlashda oddiy va turli xil tahlillarga sarflangan xarajatlar dori vositalarining zararli ta’siri natijasida, samarasiz davolashga, ba’zan bemorning xalok bo‘lishi bilan bog‘liq xarajatlar bilan solishtirilish zarur;
barcha texnik hujjatlar rasmiy davlat tiliga aniq va to‘laqonli tarjima qilingan bo‘lishi lozim;
mahsulotning qalbakilashtirilganligi xaqidagi ma’lumotga ega bo‘lgan taqdirda qisqa muddatli miqdoriy aniqlash ko‘rsatkichiga alohida etibor berish kerak.
Kimyoviy reaksiyalar yordamida (rangli reaksiyalar va cho‘kma hosil bo‘lishi) yorliqda ko‘rsatilmagan, ya’ni qalbakilashtirilgan dori vositalarining 1 guruhiga tegishli preparatlar tarkibini aniqlashda qo‘llaniladi. Uchini va to‘rtinchi guruhi uchun YUQX va IQ-spektroskopiya usullari taklif etilgan. Beshinchi va oltinchi guruh preparatlari chinligini ob’ektiv aniqlash uchun va yot aralashmalarni belgilash uchun GSX va YUSSX usullari taklif etilgan.
Xulosa qilib aytganda, barcha usullar (rangli reaksiyalar, YUQX, IQ-spektroskopiya, YUSSX va GSX) qalbakilashtirilgan vositalarni aniqlashda samara beradi. Taklif etilgan usullar tahlil etilayotgan preparat yorlig‘ida ko‘rsatilgan ta’sir etuvchi moddani saqlashi yoki saqlamasligini aniqlaydi. YUqoridagi usullarni keyinchalik qo‘llash natijasida tahlil ob’ektidagi yordamchi moddalar va aralashmalarni aniqlashda yordam beradi.
Keng tarqalgan dori shakllarida qalbakilashtirilgan va sifatsiz mahsulotlarning tashqi xususiy belgilari
Ma’lumki, dori vositasining fizik-kimyoviy xususiyatlariga ko‘ra tabletka olishning turli xil usullari mavjud. Aksariyat hollarda tabletka massasining mo‘tadil texnologik xossalarini ta’minlash maqsadida tarkibiga 2 dan 10 ta gacha yordamchi moddalar qo‘shiladi. Mahsulotning tan narxini kamaytirish maqsadida tarkibidan alohida yordamchi moddalarning chiqarib tashlanishi yoki texnologiyani soddalashtirish natijasida, tayyor mahsulotning tashqi ko‘rinishida yuzaga kelgan o‘zgarishlar yaqqol namoyon bo‘ladi.
Tabletkalarning tashqi ko‘rinishidagi o‘zgarishlar (dog‘lar-vkraplenie) paydo bo‘lishi, rangining o‘zgarishi, g‘adir-budir yuzali va uqalanadigan devorli, shuningdek, butunligi buzilgan (oson maydalanadigan, darz ketgan) tabletkalarni hosil bo‘lishi o‘rnatilgan texnologik me’yorlarga amal qilinmaganligi haqida dalolat beradi.
Qobiqli tabletkalar - yuqorida keltirilgan defektlardan tashqari qobiq bilan qoplashda yuzaga keladigan defektlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu qobiq rangining, qoplamning bir tekisda emasligi, qoplam yuzasida darzlarning paydo bo‘lishidir, ba’zi hollarda ishlab chiqarilayotgan qobiqli tabletkalar qoplamga ega bo‘lmaydi.
Parenteral, ichki va tashqi qo‘llash uchun mo‘ljallangan eritmalar ham keng qo‘llaniladigan dori shakllariga kiritilgan. Qo‘llanilishiga ko‘ra, ular in’eksion eritmalar ko‘rinishida ampulalarda, germetik yopilgan flakonlarda; infuzion eritmalar ko‘rinishida germetik yopilgan flakonlarda, polimer konteynerlarda; tashqi va ichki qo‘llaniladigan eritmalar esa flakon va shisha idishlarda ishlab chiqariladi.
Eritma shaklidagi dori vositalari tarkibida va ularni ishlab chiqarish texnologiyasida yo‘l qo‘yilgan xatoliklarning xususiy ko‘rinishlari quyidagilardan iborat:
xiralashishi va cho‘kma tushishi;
rangining o‘zgarishi;
flakonlarda turli xil erimaydigan mexanik zarrachalarning mavjudligi;
to‘ldirish hajmining mos kelmasligi;
mazasi va hidi kabi organoleptik xususiyatlarining o‘zgarishi. Ampulalangan eritmalarning sifatsiz ekanligiga dalolat beruvchi yaqqol belgilardan biri ampulalar o‘ramida otgyajka, ilmoq bo‘lib kavsharlangan yoki oxirigacha kavsharlanmagan ampulalarning mavjudligidir. Buning natijasida in’eksiya orqali bemor organizmiga infeksiya kiritilishi mumkin.
Ampulalangan eritmalarni qalbakilashtirishning yana bir ko‘rinishi ampulalarning o‘ramda diametr bo‘yicha joylashishi, buning natijasida esa to‘ldirish hajmlarining turlicha ekanligidir. Odatda, bunday ampulalarda yorliqlar bir tekisda yopishtirilmaydi. Ampulalangan eritmalarni qalbakilashtirishda ampulalarning shakli va rangi bo‘yicha farqlanishi, yorliqlarning bir tekisda yopishtirilmasligi kuzatiladi.
Surtmalar, pastalar va linimentlar ham tayyor dori vositalari orasida ahamiyatli o‘rinni egallaydi. Ular dermatologiya sohasida keng qo‘llanilib, ko‘z kasalliklarini davolashda ham foydalaniladi. Surtmalar, pasta va linimentlarning tarkibi va texnologiyasidagi buzilishlarning yaqqol ko‘rinishi qattiq erimagan zarrachalarning ajralishi va cho‘kmaga tushishi, qurishi va surtilish xossasining yo‘qolishi, rangi va hidi kabi organoleptik xossalarining o‘zgarishidir.
Agar falsifikatlarni tashqi ko‘rinishidan aniqlash imkoniyati bo‘lmasa, laboratoriya tahlili o‘tkaziladi.
Dorivor o‘simliklar, tabiiy bo‘lishi, xavfsiz va etarli darajada samaraga ega bo‘lishi tufayli mutaxassislarning e’tiborini jalb qilmoqda. Ammo boshqa dori vositalari kabi dorivor o‘simliklarni qalbakilashtirish kutilmagan noxush ta’sirlarni keltirib chiqarishi mumkin. Vizual usullar yordamida qalbakilashtirilgan dorivor o‘simliklarni aniqlashning birinchi bosqichida dorivor o‘simlik xom ashyosining o‘simlikning boshqa qismlari, boshqa o‘simliklar, mineral va organik aralashmalar bilan ifloslanishi, o‘simlik xom ashyosining hasharotlar va kemiruvchilar tomonidan emirilishi, shuningdek o‘simlik uchun xos bo‘lgan hidi va rangining o‘zgarishi, ya’ni davolash samarasining pasayishi kuzatiladi.
Baholashning ikkinchi bosqichi organoleptik usullar yordamida qalbakilashtirilganligi aniqlangan namunalarda o‘tkaziladi. Ikkinchi bosqich asosan «Dori-Darmon» AK nazorat-tahlil laboratoriyalarida dastlab ekspress-tahlil usullari yordamida, so‘ngra MH talablarining barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha o‘tkaziladi. Qalbakilashtirilgan yoki nostandart dori vositalarining asosiy miqdori ikkinchi bosqich tahlil natijalariga ko‘ra aniqlanadi.
Ammo dori vositalarining MH talablariga to‘liq javob berishi uning qalbakilashtirilmaganligi xaqida aniq dalil bo‘la olmaydi.
Tahlilning ikkinchi bosqichidan so‘ng qaror qabul qilish qiyin bo‘lgan holda namunalar murakkab uskunalardan iborat, maxsus tayyorlangan mutaxassislarga ega bo‘lgan vakolatlangan laboratoriyaga yuboriladi.
Uzbekiston Respublikasida mazkur laboratoriyalar qatoriga SSV Dori vositalari ekspertizasi va standartizatsiyasi Davlat markazi, shuningdek xududiy sinov markazlari, ilmiy tekshirish institutlari va oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining alohida ilmiy laboratoriyalari kiritilgan. Baholashning uchinchi bosqichida zamonaviy sezgirligi yuqori maxsus usullar yordamida dori vositalari identifikatsiyasi amalga oshiriladi.
Qalbakilashtirilgan dori vositalarini ishlab chiqarishda unga tegishli hujjatlar, ya’ni tahlil bayonnomasidan boshlab muvofiqlik sertifikatlari ham sohtalashtirilishi mumkin. Masalan, sertifikatlar boshqa preparatlarga, boshqa ishlab chiqaruvchiga va umuman boshqa tahlil bayonnomasi asosida rasmiylashtirilishi mumkin.
SHu sababli nostandart dori vositalari ning muomalaga kiritilishini oldini olish maqsadida bunga mutasaddi shaxslar tomonidan tegishli yo‘lovchi hujjatlarni talab etilishi zarur.
Bunda shriftning aniqligi, bosmaning sifati, sertifikat shtamplari, dori nomi, shakli, dozasi va seriyasi, sertifikatning MH ga butunlay javob berishiga alohida e’tibor qilish zarur.