6. bozor iqtisodiyotiga muxolif-sotsialistik yo‘nalish

Sharl Furye (1772-1832) fransuz xayoliy sotsialisti bo‘lib, kelajakning “adolatli” ijtimoiy tuzumining o‘ziga xos modelini taklif qilgan. Asosiy asarlari: «To‘rt harakat va mushtarak takdirlar nazariyasi» (1808), «Jahon birligi nazariyasi» (1822), «Uy va yer ishlari uyushmasi haqidagi risola» (1822), «Yangi xo‘jalik sotsietar dunyosi» (1829). “Uch tashqi birlik haqida” (vafotidan keyin, 1845) va boshqalar.
F urye zamonaviy “sivilizatsiya” tizimini tanqid qilib, kelajakdagi jamiyat rejasi loyihasini – insonning barcha qobiliyatlari namoyon bo‘lishi kerak bo‘lgan “uyg‘unlik” tizimini ishlab chiqdi.
Fure o‘z asarlarida klassik siyosiy iqtisod va uning vakillari olqishlagan erkin raqobat iqtisodiyotini qattiq tanqid qiladi. U rivojlangan jamiyat shafqatsiz ekspluatatsiyaviy tizimiga chek qo‘yish va islohotlar yordamida yangi adolatli ijtimoiy jamiyatga o‘tishning taklif etadi. Olim o‘zining islohotlar dasturini sivilizatsiya tuzumning kamchiliklarini, ikkinchi tomondan, esa taklif qilinayotgan yangi ijtimoiy jamiyatning afzalliklarini batafsil taqqoslash asosida bayon etadi.
Olimning fikricha, zamonaviy “sivilizatsiya” tizimining kamchiliklari qatoriga, xususan, quyidagilar kiradi:
- ijtimoiy tartibsizlik;
- kambag‘allarni talon-taroj qilish, boylarni boyitish;
- aholi o‘sishining noaniqligi;
- faqat kambag‘allarning qashshoqligini oshiradigan sanoatlashtirish va hokazo.
Furye sotsializmi utopik sotsializmdir. Furye zo'rlik bilan amalga oshiraladigan inqilobga qarshi chiqdi. Fransuz inqilobidan hafsalasi pir bo'lgan Furye kelajakni, sotsialistik jamiyatni tashkil qilish g'oyalarini tinch yo'l bilan targ'ib qilishni o'yladi.
Olim fikricha, yangi jamiyatning birlamchi asosini qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishini uyg‘unlashtiruvchi "falang" tashkil qiladi. Shuningdek, bu jamiyatda mehnat ehtiyojga aylanadi va zavqli bo‘ladi, jismoniy va aqliy mehnat o‘rtasida ziddiyat yo‘qolishi va shu kabilar ro‘y beradi. Olim adolatli jamiyatning har birida 1500 – 2000 kishidan alohida mehnat uyushmalari, ya’ni "falansterlar" dan iborat deb tasavvur qiladi.
Olimning fikricha " falangsterlar "da yollanma mehnat bo‘lmaydi, chunki mulk universal bo‘lib qoladi va ishchi aksiyadorga aylanib, foydada ishtirok etishi va tegishli falang tuzilmasida rahbarlik lavozimlariga saylanishi mumkin. U umumiy turar joylarini bunday tashkil etilishi har bir insonning ehtiyojlari va intilishlarini to‘liq qondirishni ta’minlaydi, deb hisoblardi. Olim yangi jamiyatda xususiy mulk sinflar, mehnatsiz topilgan daromad saqlanib qoladi va ushbu jamiyat sotsialistik g‘oyalarni tinch yo‘l bilan targ‘ibot qilish bilan barpo etiladi deb hisoblaydi.
Yangi tuzumni afzalliklari quyidagilardan iborat bo‘ladi: butun dunyoda uyg‘unlik; butun dunyoda til, pul, o‘lchov, tipografik (bosma) belgilar va boshqa aloqa vositalarining birligini o‘rnatish; mahalliy va tashqi iste’mol imkoniyatlari uchun doimiy ravishda yuqori hosil olish; xo‘jayinlari bilan ixtiyoriy ravishda kelishilgan holda negrlar va qullarning ozod etilishi; madaniy odatlarning umumbashariy yutug‘lari;har qanday teng taqsimlashga yo‘l qo‘ymaslik; sanoat ishlab chiqarishining faqat qishloq xo‘jaligiga qo‘shimchaga aylanishi; iqtisodiy faoliyatdan olinadigan daromadni darhol to‘rt barobarga va oqilona boshqaruvdan olingan daromadni 20 barobarga oshirish imkoniyati va boshqalar.