6. bozor iqtisodiyotiga muxolif-sotsialistik yo‘nalish

6.3. Marksizm vujudga kelishining iqtisodiy va siyosiy zaminlari

Marksizm XIX asrning 40-yillarda, kapitalizmning ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlari o‘ta keskinlashgan davrida vujudga keldi. Karl Marks o‘zining safdoshi Fridrix Engels bilan birgalikda ishchilar sinfining ilmiy inqilobiy nazariyasini yaratdi. Kapitalistik iqtisodiyotning oldingi davrlarda rivojlanishi, inqilobiy jarayonlar va ijtimoiy tafakkur Marksizmning vujudga kelishining zaminlari hisoblanadi.

Kapitalistik iqtisodiyot rivojlanishining eng muhim bosqichi XIX -asrning birinchi o‘n yilliklarida o‘zini eng keng ko‘lamda namoyon etgan sanoat to‘ntarishi (inqilobi) bo‘ldi. Bu ishlab chiqaruvchi kuchlarning misli ko‘rilmagan darajada jadal rivojlanishini, mashinalashgan texnikadan keng foydalanishga asoslangan manufakturadan zavod tizimiga o‘tishda namoyon bo‘ldi. Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining o‘rnatilishini belgilab bergan bu inqilob ayni paytda ularni kelajakda yo‘q qilish uchun asos bo‘ldi.
G‘arbiy Yevropaning ilg‘or mamlakatlarida kapitalizm feodalizm ustidan g‘alaba qozonib, o‘sha davrga kelib nafaqat o‘zining oldingi ishlab chiqarish usuliga nisbatan iqtisodiy ustunligini, balki o‘zining rivojlanishining ziddiyatliligini, mehnat va kapital o‘rtasidagi ziddiyatning kuchayishini ko‘rsatdi. Bu esa marksistik dunyoqarash shakllanishining eng muhim tarixiy zamini edi.
Avval Angliyada, keyin esa G‘arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlarida sodir bo‘lgan sanoat inqilobi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi uchun sifat jihatidan yangi asos yaratdi va demak, mehnatkashlar uchun sotsialistik inqilobdan keyin moddiy ne’matlarni hamda ishlab chiqarishni keskin oshirish va ekspluatatsiyadan xoli kelajak jamiyatining barcha a’zolarining har tomonlama rivojlanishining asosi bo‘lgan bo‘sh vaqtni ko‘paytirish uchun real istiqbolini yaratdi.
Sanoat inqilobi jarayonida ishchilar sinfi birinchi marta mustaqil ijtimoiy kuch sifatida tarixiy sahnaga chiqdi. 1831 va 1834 yillarda Fransiyadagi Lion to‘quvchilarining qo‘zg‘olonlari shuningdek, Angliyada 1930—1940-yillardagi chartistlar harakati, Silezya to‘quvchilarining 1844-yilda ishchilar sinfining faol inqilobiy rolini namoyon etdi. Bu chiqishlarning jangovar tavsifi va ommaviyligi Evropaning eng rivojlangan mamlakatlari tarixida proletariat va burjuaziya o‘rtasidagi sinfiy kurash birinchi o‘ringa chiqqanini ko‘rsatdi.
Germaniyadagi kapitalizmning feodal munosabatlarining muhim ko‘rinishlarining saqlanib qolishi bilan uyg‘unlashgani bu qo‘zg‘olonga alohida ahamiyat kasb etdi. Bu mamlakatda avj olib borayotgan burjua-demokratik inqilob sharoitida proletariat uning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylanib borayotganidan dalolat edi. XIX asrning 40-yillarda Germaniyadagi sinfiy ziddiyatlarning keskinligi ko‘p jihatdan proletar inqilobiy ta’limotining aynan shu mamlakatda paydo bo‘lishiga zamin yaratdi.
Mehnatkashlar sinfining inqilobiy qo‘zg‘olonlari bilan bir qatorda ijtimoiy tafakkurning oldingi rivojlanishi — nemis klassik falsafasi, klassik ingliz siyosiy iqtisodi va fransuz xayoliy sotsializmi marksizmning yuksalishiga tayyorgarlik ko‘rishda muhim ahamiyatga ega edi.
K.Marks va F.Engels o‘zidan oldingi ijtimoiy ta’limotning eng yaxshi yutuqlarini chuqur tanqidiy o‘zlashtirish asosida uchta (dialektik-materialistik falsafa, ilmiy siyosiy iqtisod va ilmiy sotsializm) bir- biri bilan chambarchas bog‘liq yaxlit inqilobiy ta’limotni yaratdilar.
Marksning iqtisodiy sohadagi asosiy asari "Kapital"dir. Marks ishining asosiy qiymati va ilmiy yangiligi aniq tovarda gavdalangan mehnat kuchini har tomonlama o‘rganishdadir. Tahlil natijasida Marks qo‘shimcha qiymatni mustaqil iqtisodiy hodisa sifatida ajratib ko‘rsatdi va alohida o‘rgandi. Bu yangi konsepsiya bilan Marks kapital daromadlarining manbai va mohiyatini, shuningdek, iqtisodiy ekspluatatsiyaning turli shakllarini tushuntirishga harakat qildi.
Tadqiqotchilarning marksizmning iqtisodiy ta’limoti haqidagi fikrlari turlicha. Ba’zi iqtisodchilar (Byom-Baverk va boshqalar) Marksning iqtisodiy ta’limotini ham, undagi siyosiy xulosalarni ham shubha ostiga oldilar. Boshqalar (Vasiliy Leontiyev va boshqalar) esa K. Marksning iqtisodiy nazariyasi muhimligini tan oladilar.