6-мавзу: геоэкологик омил ҳАҚида тушунча

5-МАВЗУ:ГЕОЭКОЛОГИК ОМИЛ ҲАҚИДА ТУШУНЧА.

Режа:

1.Геоэкологик омиллар ва уларнинг таснифланиши.

2.Антропоген омилнинг геотизимларга кўрсатаётган таъсири.

3.Саноатнинг геотизимларга таъсири.

Геоэкологик омиллар ва уларнинг таснифланиши.

Геоэкологик омилллар – (лот. фактор – яратувчи, бунёд этувчи, айбдор – бирон жараённи ҳаракатлантирувчи, унинг хусусиятини ёки алоҳида жиҳатларини белгиловчи куч, сабаб) – геоэкологик вазиятни белгиловчи, юзага келтирувчи табиий ва антропоген, диалектик ўзаро алоқадор ички ва ташқи жараёнлар.

Геоэкологик омилларнинг хилма-хиллиги уларни ўрганиш мақсадида гуруҳлаштиришни талаб этади. Уларни келиб чиқишига кўра икки гуруҳга ажратиш мумкин:

1. Табиий омиллар;

2. Антропоген омиллар.

Табиий омиллар – табиий кучлар таъсирида рўй берадиган, геотизимларнинг ривожланишига, махсус фаолиятига, экологик, барқарорлик ва ресурс имкониятларига таъсир этувчи ҳодиса ва жараёнлардир. Масалан, эрозия, дефляция, шўрланиш, чўллашиш, ботқоқланиш, сел, кўчки, тоғ қулаши, тупроқ кўчиши, зилзила ва бошқалар.

Антропоген омиллар.

Геоэкологик тадқиқотларда кўпроқ антропоген омилларга эътибор берилади. Антропоген омил деганда геоэкологик вазиятга таъсир этувчи антропоген ҳодиса ва жараёнларни тушунилади. Бундай ҳодиса ва жараёнларни адабиётларда антропоген таъсир, антропоген босим, антропоген стресс каби номлаш ҳолатлари учрайди. Бизнингча, антропоген таъсир энг аниқ ва тушунарли атама бўлиб, одамларнинг ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш фаолиятининг геотизимлар структурасига ва махсус фаолиятига кўрсатаётган таъсирини англатади.

Геотизимларнинг ресурс, экологик ва барқарорлик имкониятларига эга эканлигини ҳисобга олсак, уларга антропоген таъсир турли мақсадда бўлиши мумкин:

• Унинг ресурс имкониятини ошириш, масалан, ерларни шудгорлаш, суғориш, минерал ўғитлар солиш, турли мелиоратив тадбирлар ва ҳ.к.;
• Экологик имкониятини ошириш, масалан, манзарали дарахтлар экиш, аҳоли пунктларини кўкаламзорлаштириш, табиий инфекция ўчоқларини йўқ қилиш, ботқоқларни қуритиш ва ҳ.к.;
• Барқарорлик имкониятини ошириш, масалан, эрозия, дефляция, суффозия, карст, сурилма, кўчки, шўрланиш каби табиий географик жараёнларнинг олдини олиш ва ҳ.к.