6. тема. Biliw processleri joba

v. Analogiyalıq – nárse hám hádiyselerdiń bir-birine uqsas bolģan bazı belgilerine qarap pikir júrgiziw bolģan juwmaq shıģarıw forması esaplanadı. Analogiyalıq usılda shıģarılģan pikirler tuwrı, shama hám de jalģan bolıwı múmkin (bul forması ásirese jas balalarģa tán ózgeshelikler bolıp esaplanadı).
Oylawdıń formalarınan tısqarı onıń túrleri de bar bolıp; kórgizbeli – háreketli oylaw, kórgizbeli – obrazlı oylaw, logikalıq oylaw bolıp bólinedi.
Tariyxıy rawajlanıw dawamında adamlar óz aldında turģan máselelerdi dáslep ámeliy jaqtan sheshken, keyin ala onnan teoriyalıq iskerlik ajıralıp shıqqan. Dáslep, jer maydanın adımlap ólshegen, kóz benen shamalaģan, keyin ala ámeliy bilimleriniń toplanıwı nátiyjesinde geometriya páni qáliplesken.
Baqsha jasındaģı balalarda tiykarınan kórgizbeli háreketli oylawı ústem boladı. Balalardıń barlıq oylawdıń is-háreketleri, quralları tiykarında ámelge asırıladı. Mıs: bala mektepke barģanda tayaqshaları menen háreketli sanawdı ámelge asıradı.
Kórgizbeli obrazlı oylaw – insan tárepinen tikkeley qabıl etilgen predmetler emes, al elesler, obrazlar, nárse hám hádiyseler haqqında pikirlewden ibarat oylaw túri kórgizbeli – obrazlı oylaw dep ataladı. Bul tiykarınan 4-7 jastaģı balalarda payda boladı. Balalarda kórgizbeli – háreketli oylawdıń ámeliy elementleri kórgizbeli-obrazlı oylaw basqıshına ótkennen keyin de saqlanıp qaladı, lekin ol óziniń jetekshi rolin joģalta baslaydı. SHveciyalı psixolog J.Piaje tájriybelerine itibar qaratsaq, ol 6-7 jastaģı balalarģa qamırdan teńdey etip jasalģan eki zuwalanı kórsetedi, sol waqıttıń ózinde-aq olar qamırlardıń teńdey ekenligine isenim payda etedi.
Al tájriybeniń ekinshi basqıshında zuwalanı nan formasına keltiriledi, bul halattı óz kózleri menen baqlap turģan balalardan soraģanda, olar zuwala muģdarınıń ózgeriwine qarap teńlik buzılģan dep juwap bergen. Jáne bir mısal: balalardıń názerinde adamlar boyınıń bálent yamasa pásligi olardıń jasın(úlkenligi) belgileydi eken.
Logikalıq oylaw – balalardıń ámeliy hám kórgizbeli – obrazlı oylawı tiykarında olarda logikalıq oylaw qáliplesedi. Bul mánili túsiniklerge tiykarlanģan oylaw túri. Logikalıq oylaw balaģa ózi joq predmetler menen sózler járdeminde islew, pikir júrgiziw ústinde oylaw operaciyaların ámelge asırıw imkaniyatın beredi, sol sebepli logikalıq oylaw oqıwshınıń oqıwında hám ómir iskerliginde eń áhmiyetli wazıypanı atqaradı.