6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

Birden-birlik principi bul jerde birden bir huqıqıy baza, byudjet klassifikaciyası, mámlekettiń konsolidaciyalastırılģan byudjetin dúziwde zárúr bolatugın statistikalıq hám byudjet maģlumatları ushın byudjet hújjetleri formalarınıń hám pul sistemasınıń birligi arqalı sáwlelendiriledi.
Ģárezsiz principi byudjet processin ámelge asırıwda onıń hár bir qatnasıwshıları ushın ģárezsiz bolģanlıgı menen belgilenedi. Oģan muwapıq, bul processtiń qatnasıwshıları dáramatlardıń tártipke salıwshı derekleri hámde olardan paydalanıwdıń baģdarların ģárezsiz ráwishte anıqlaw huqıqına iye.
Balans metodı principi byudjet dáramatları hám qárejetleri ortasında tuwrı salıstırmalardı ornatıwda qollanadı. Oģan boysınıwı byudjettiń turaqlılıģan hám xojalıq tarawları ortasında qarjılardı bólistiriwde zárúriy proporciyalardı támiyinlewi kerek. Bul metodtıń áhmiyetli shárti byudjet qárejetleriniń dáramatlarına muwapıqlıģı hám finanslıq rezervlerdi jaratıw bolıp esaplanadı. Bul princip finanslıq siyasattıń baslı maqseti esaplanadı.


Byudjet rejesin dúziw
Byudjet rejesin dúziw byudjet processiniń eń áhmiyetli basqıshlarınıń biri esaplanadı. Bul processde tómendegi máseleler sheshiledi yaki olarģa anıqlıq kiritiledi:

• 
  Byudjettiń kólemi;
  
• 
  Kelesi jıl ushın salıq hám pul-kredit siyasatı;
  
• 
  byudjet qarjılarınan paydalanıwdıń tiykarģı baģdarları hám byudjet deficitin qaplaw metodları;
  
• 
  dáramatlardı byudjet sistemasınıń buwınları ortasında bólistiriw.
  

Mámleketlik byudjettiń rejesin dúziw boyınsha jumıslar jańa byudjet jılınıń baslanıwınan, máselen, GFR da – 6 ay, Yaponiyada – 8 ay, Franciyada – 14 ay, AQShda – 18 ay, Ózbekistanda – 7 ay aldın baslanadı. Onıń rejesin dúziw atqarıwshı hákimiyat organları, ádetde, Finans ministrligi (Qaznashılıq) tárepinen ámelge asırıladı.
Byudjet rejesin dúziwde tómendegi maqsetler kún tártibine qoyıladı:

• 
  Ekonomikanıń nátiyjeligin arttırıwda byudjettiń tásirsheńligin támiyinlew;
  
• 
  finanslıq hám basqa resurslardıń ekonomikalıq hám sociallıq dástúr prognozralı menen muwapıqlıģına erisiw;
  
• 
  Qarjılardı sarplawda zárúriy proporciyalar hám ústinlikler ornatıw;
  
• 
  byudjet deficitin qaplaw ushın qarjılardı qıdırıp tabıw.
  

Byudjet rejesin dúziwden aldın Ózbekistan Respublikasi Finans ministrligi hár jılı Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen belgilengen múddetlerde kelesi finans jılına:
-tiyisli byudjetler hám mámlekettiń maqsetli fondların tayarlaw ushın Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesine, wálayatlar hám Tashkent qalası hákimlerine, mámlekettiń maqsetli fondların bólistiriwshi organlarģa;
-byudjetten ajıratılatuģın qarjılardı alıwģa buyırtpalar dúziw ushın respublika byudjetinen finanslastırılatuģın byudjet qarjıların alıwshılarģa byudjet sorawın jiberiwi kerek.
Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qalası hákimleri, mámlekettiń maqsetli fondların bólistiriwshi organlar byudjet sorawın alģannan keyin úsh kúnlik múddet ishinde tiyisli byudjet joybarlarin dúziw, usı joybarlardı tayarlaw tártibin hám múddetlerin belgilew tiykarınan qararlar qabıl etiledi.
Qaraqalpaqstan Respublikası Finans ministrligi, wálayatlar hám Tashkent qalası finans basqarmaları joqarıdaģı kórsetilgen qararlar qabıl etilgennen keyin úsh kúnlik múddet ishinde:
-tiyisli byudjet joybarların tayarlawı ushın rayon hám qala hákimlerine;
-Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti hám jergilikli byudjetlerden byudjet qarjıların alıwģa buyırtpalar dúziw ushın Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetinen, wálayatlar hám Tashkent qalası byudjetlerinen finanslastırılatuģın byudjet qarjıları alıwshılarına byudjet sorawların jiberedi.
Wálayatqa boysınatuģın qalalardıń, Qaraqalpaqstan Respublikası hám wálayatlar quramına kiriwshi rayonlardiń hákimleri byudjet sorawın alģannan keyin úsh kúnlik múddet ishinde tiyisli byudjet joybarların dúziw, bul joybarlardı tayarlaw tártibin hám múddetlerin belgilew tiykarınan qararlar qabıl etiledi.
Rayon hám qala hákimleriniń finans organlari joqarıdaģı qararlar qabıl etilgennen keyin úsh kúnlik múddet ishinde rayonlar hám qalalardıń byudjetlerinen byudjet qarjıların alıw ushın tiykarlanģan buyırtpalar dúziw ushın usı rayon hám qala byudjetlerinen finanslastırılatuģın byudjet qarjıların alıwshılarģa byudjet sorawların jiberedi.
Byudjetten ajıratılatuģın qarjılardı alıw ushın beriletuģın buyırtpa forması hám onı dúziw tártibi Ózbekistan Respublikası Finans ministrligi tárepinen belgilenedi.
a) Kelesi finans jılına byudjetten ajıratılatuģın qarjılardı alıwģa buyırtpalar:
-Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetinen hám jergilikli byudjetlerden finanslastırılatuģın byudjet qarjıların alıwshılar tárepinen aģımdaģı jıldıń 1 iyuninen keshiktirmey tiyisli finans organlarına;
-respublika byudjetinen finanslastırılatuģın byudjet qarjıların alıwshılar tárepinen aģımdaģı jıldıń 1 iyulinen keshiktirmey Ózbekistan Respublikası Finans ministrligine usınıladı.
b) Kelesi finans jılına tiyisli byudjetler joybarları:
-Rayonlar hám qalalar hákimlikleri finans organlari tárepinen jergilikli hákimiyat wakillikli organları belgilegen tártipte hám múddetlerde, biraq aģımdaģı jıldıń 25-iyuninen keshiktirmey joqarı finans organlarına;
-Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi, wálayatlar hám Tashkent qalalıq hákimleri, mámlekettiń maqsetli fondların bólistiriwshi organlar tárepinen – Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen belgilengen tártipte hám múddetlerde, biraq aģımdaģı jıldıń 1-iyulinen keshiktirmey Ózbekistan Respublikası Finans ministrligine usınıladı.
Ózbekistan Respublikası Finans ministrliginiń kelesi finans jılına gózlengen Mámleketlik byudjet joybarın tayarlaydı, onı aģımdaģı jıldın 15-sentyabrine shekem Ózbekistan Respublikası Esap palatasına jiberedi hámde Mámleketlik byudjet joybarın Ózbekistan Respublikası Esap palatasınıń tiyisli juwmaģı menen birge aģımdaģı jıldıń 1-oktyabrine shekem Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetine usınadı.
Ózbekistan Respublikası Finans ministrligi Mámleketlik byudjet joybarın byudjet qarjıların alıwshılar usınģan buyırtpalarģa hám Mámleketlik byudjetıń strukturasına kiriwshi byudjetler joybarlarına muwapıq tayarlaydı.
Kelesi finans jılına gózlengen Mámleketlik byudjetıń joybarı tómendegilerdi óz ishine alıwı lazım:
1) byudjet klassifikaciyasına muwapıq sáwlelendiriletuģın Mámleketlik byudjettıń dáramatları hám qárejetleri;
2) ulıwma mámleketlik salıqlardan Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetine, wálayatlar hám Tashkent qalalıq byudjetlerge ajıratpalar normativleri, sonday-aq usı byudjetlerdiń dáramatları, tiykarınan byudjet dotaciyaları hám byudjet subvenciyaları hámde qárejetleri muģdarları;
3) Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetiniń, wálayatlar hám Tashkent qalalıq byudjetleriniń aylanba kassa qarjısınıń norması muģdarları;
4) Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabineti rezerv fondınıń, Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalalıq byudjetleri rezerv fondlarınıń názerde tutılmaģan qárejetlerdi qaplawģa tiyisli byudjet qarjıları baģdarlanılıwı múmkin bolģan sheńberdegi muģdarları;
5) Mámleketlik byudjet qıchılıģınıń eń joqarı muģdarı hám onı finanslastırıw derekleri;
6) mámlekettiń ishki hám sırtqı qarızlarınıń, mámleket tárepinen beriletuģın kreditlar hámde kepillikli jamģarmanıń eń joqarı muģdarları.
Kelesi finans jılına gózlengen Mámleketlik byudjet joybarın tayarlaw procesin muwapıqlastırıw hám qadaģalawdı Ózbekistan Respublikasınıń Bas ministri ámelge asıradı.
Ózbekistan Respublikası Finans ministrligi wákil etilgen ministrlikler, mámleket komitetleri, mekemeler, sonday-aq tiyisli shólkemler menen birgelikte tómendegilerdi óz ishine alģan byudjetnama joybarin islep shıģadı hám 15-sentyabrge shekem Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetine kiritedi:
1) mámleketti social-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń ótken jıldaģı tiykarģı juwmaqları hám mámleketti social-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń aģımdaģı jıldıń juwmaqlarınıń prognoz bahası;
2) ótken jıldaģı Mámleketlik byudjet atqarıwı haqqındaģı esabat Ózbekistan Respublikası Esap palatasınıń tiyisli juwmaģı menen hám aģımdaģı jıldıń Mámleketlik byudjettiń kútilip atırģan orınlanıwınıń bahası;
3) kelesi jılģa gózlengen Mámleketlik byudjet joybarin dúziwde tiykar bolģan kelesi jıldıń tiykarģı makroekonomikalıq kórsetkishleri;
4) mámleket byudjet hám salıq siyasatınıń kelesi jıldaģı tiykarģı baģdarları joybarı Ózbekistan Respublikası Esap palatasınıń tiyisli juwmaģı menen;
5) mámleket byudjet hám salıq siyasatınıń kelesi jıldaģı tiykarģı baģdarlarına túsinikler;
6) mámlekettiń ishki hám sırtqı qarızları hámde olar boyınsha qárejetler jaģdayı haqqındaģı maģlıwmatlar;
7) kelesi finans jılına gózlengen Mámleketlik byudjet joybarı.
Joqarıdaģılardı óz ishine byudjetnama Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen aģımdaģı jıldıń 15-oktyabrinen keshiktirmey Ózbekistan Respublikası Oliy Majlisine kiritiledi.
Byudjet rejesin dúziw (jaratıw, islep shıģıw)da:

• 
  Mámlekettiń keleshektegi ekonomikalıq rawajlınıwı;
  
• 
  inflyaciya dárejesi;
  
• 
  Xalıqtıń bántlik dárejesi;
  
• 
  social qollap-kuwatlawdan paydalanıp atırģan xalıq sanı esapqa alınadı.
  

Sonday-aq, byudjet rejesin dúziw (jaratıw, islep shıģıw) da tómendegi túrli metodlardan paydalanıladı:

• 
  ekonomikalıq analiz metodı – bul metodtan paydalangan halda ótken jılģı byudjettiń orınlanıw dárejesi anıqlanadı hám aģımdaģı jıl ushın byudjettiń orınlanıw dárejesi ornatıladı, parıqlanıw sebepleri anıqlanadı;
  
• 
  normativ metod – bul metodtıń tiykarında mámleket tárepinen usınılıp atırģan xızmetlerdiń birligine tuwrı keliwshi finanslıq qárejetlerdiń normativi jatadı. Natural birlikti normativke kóbeytip hár bir Bas bólistiriwshi, bólistiriwshi hám byudjet mekemesi boyınsha qarjı qárejetleriniń summası anıqlanadı.
  
• 
  ekstrapolyaciya metodi – oģan kóre aldıńģı jıllardıń esabat maģlıwmatlar dinamikasi tiykarında finanslıq kórsetkishler anıqlanadı hám olar kelesi jıl ushın ekstrapolyaciyalanadı.