6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

6.6. Byudjet dúzilisi hám klassifikaciyası
Mámleketlik byudjetti shólkemlestiriw menen boaylanıslı bolģan qatnasıqlar jıyındısına byudjet dúzilisi dep ataladı. Hár bir mámlekettiń byudjet dúzilisi onıń administrativlik-territoriyalıq dúzilisi menen belgilenedi.
Ózbekistan Respublikasınıń Mámleketlik byudjeti:

• 
  Respublika byudjeti;
  
• 
  Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti hám jergilikli byudjetlerdi ó ishine aladı.
  

Sonday-aq, Ózbekistan Respublikasınıń Mámleketlik byudjeti quramında mámleketlik maqsetli fandları jamģarıladı.
Óz náwbetinde, Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti Qaraqalpaqstan Respublikasınıń respublika byudjetin hámde sol respublikaģa boysınıwshı rayonlar hám qalalar byudjetlerin óz ishine aladı. Wálayatlar byudjeti bolsa wálayat byudjetinen, wálayatqa boysınıwshı rayonlar hám qalalar byudjetlerinen ibarat. Sonday-aq, rayonlarģa bólinetuģın qalalardıń byudjeti qala byudjetin hám qala quramına kiriwshi rayonlar byudjetlerin óz ishine aladı.
Mámleketlik byudjettiń dáramatları hám qárejetleri ózleriniń derekleri, belgili maqsetlerge mólsherlengenligi hám basqa belgilerine qaray hár qıylı boladı. Bir waqıttıń ózinde olar ulıwma belgilerine de iye. Mámleket sheńberinde byudjet dáramatları hám qárejetleriniń tuwrı rejelestiriliwi hám esapqa alınıwın támiyinlew ushın olar klassifikaciyalanadı.
Mámleketlik byudjet strukturasına kiriwshi byudjet dáramatları hám qárejetleri, sonday-aq, onıń deficitin finanslastırıw dereklerin toparlarģa ajıratıwda byudjet klassifikaciyası áhmiyetli rol oynaydı. Bunnan mámleketlik byudjetin dúziw, kórip shıģıw hám orınlaw maqsetinde byudjet maģlıwmatların birden bir sismemaģa keltiriw ushın paydalanıladı hám byudjet klassifikaciyasınıń byudjet maģlıwmatları xalıq-aralıq sistemalarınıń usınday maģlıwmatları menen salıstırıwdı támiyinleydi. Belgili bir sistemaģa keltirilgen hám ornatılģan tártipte kodlastırılģan byudjet dáramatları hám qárejetleriniń bir qıylı belgileri boyınsha ilimiy tiykarlanģan ekonomikalıq gruppalanıwına byudjet klassifikaciyası dep ataladı. Byudjet klassifikaciyasınıń tiykarında dáramatlar boyınsha olardıń derekleri, qárejetler boyınsha bolsa qarjılardıń maqsetli sarplanıwı keltiriledi.
Byudjet klassifikaciyası mámlekettiń ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıw rejeleri, xojalıq júritiwshi subektler hám olardıń finanslıq rejeleri menen baylanıslılıģın támiyinlewde, byudjet mekemeleriniń qárejetleri hám administrativlik-territoriyalıq byudjetlerdi salıstırıwda, social-mádeniy xarakterdegi mútájliklerdiń qandırılıw dárejesin anıqlawda áhmiyetli rol oynaydı.
Byudjet orınlanıwı processinde de byudjet klassifikaciyası ayrıqsha áhmiyetke iye. Tastıyıqlanģan byudjet hám byudjet mekemeleriniń qárejetler smetasında názerde tutılģan ilajlardıń maqsetli finanslastırılıwın támiyinlewde ol zárúriy shárt esaplanadı. Byudjet klassifikaciyası finans organlarında, byudjet mekemelerinde hám basqa shólkemlerde byudjet dáramatları hám qárejetleriniń sintetikalıq hám analitikalıq esabı negizin quraydı hám Ózbekistan Respublikası Mámleket byudjettiń orınlanıwı haqqındaģı esabattı tayarlaw ushın zárúr. Byudjet klassifikaciyasında belgilengen dáramatlar hám qárejetlerdiń ekonomikalıq gruppalanıwı byudjetti dúziw hám orınlaw hámde onıń resurslarınan paydalanıwda finans-byudjet intizamına boy sınıwın qadaģalawģa járdem beredi.
Byudjet klassifikaciyası óz ishine tómendegilerdi aladı:

• 
  mámleketlik byudjet dáramatlarınıń klassifikaciyası;
  
• 
  mámleketlik byudjet qárejetleriniń wazıypası tárepinen, shólkemlestiriwshilik hám ekonomikalıq tárepten klassifikaciyası;
  
• 
  mámleketlik byudjet deficitin finanslastırıw derekleriniń klassifikaciyası.
  

Mámleketlik byudjet dáramatlarınıń klassifikaciyası dáramatlardıń túrleri hám derekleri boyınsha kodlastırıwdan ibarat boladı.
Mámleketlik byudjet dáramatlarınıń klassifikaciyası tómendegilerden ibarat:

• 
  Byudjet qarjılarınıń derekleri hám dárejeleri boyınsha klassifikaciyası;
  
• 
  Dáramatlardıń túrleri boyınsha klassifikaciyası;
  
• 
  Shólkemlestiriwshilik klassifikaciyası;
  
• 
  territoriyalıq klassifikaciyası.
  

Byudjet qarjılarınıń derekleri hám dárejeleri boyınsha klassifikaciyası kelip túsetuģın dáramatlardıń tiyisli qarjılar dereklerine hám usı byudjet dárejelerine tiyisliligin anıqlaw ushın qollanıladı.