6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

kózde tutılģan rejelerdiń orınlanıwı hám aldın berilgen assignovaniyalardıń paydalanģanlıģın inabatqa alģan halda byudjet qarjıların usınıw. Byudjetten finanslastırıwdıń kórsetkishler orınlanıwına baylanıslılıģı finanslıq organlarģa kárxana, shólkem hám mekemelerdiń xızmeti ústinen nátiyjeli hám tásirsheń qadaģalawdı ámelge asırıwģa imkan beredi;

byudjet assignovaniyalarınıń qaytarıwshań emesligi. Byudjet assignovaniyaları subektlerge olardı majburiy ráwishte byudjetke qaytarıw shártisiz usınıladı;

byudjet assignovaniyalarınıń biypullıģı. Byudjetten assignovaniyalar subektlerge procent kórinisinde qandayda bir dáramatlardı mámleketke tólemesten yaki assignovaniyalardı tólewdiń basqa kórinislerisiz ajıratıladı.

Ulıwma principler menen birgelikte byudjetten finanslastırıw ámeliyatında jeke principlerde de paydalanadı. Olardıń quramına tómendegiler kiredi:

• 
  tek ģana islep shıģarıwdı keńeytiriw qárejetlerge byudjet assignovaniyaların ajıratıw;
  
• 
  byudjet assignovaniyalarınıń ólshemin anıqlawda “qaldıq” tan paydalanıw;
  
• 
  byudjetten finanslastırıwdı rejelestirip atırģan qárejetlerdi kredit metodi arqalı támiyinlew menen birgelikte paydalanıw;
  
• 
  kárxanalardıń finanslıq jaģdayın byudjetli tártipke salıw principi hám basqalar.
  

Byudjet assignovaniyaları ámeliyatında byudjetten finanslastırıwdıń túrli usıllarınan paydalanıladı. Onıń tómendegi eki usılın ayrıqsha ajıratıp kórsetiwimiz múmkin:

• 
  “netto-byudjet” sisteması boyınsha finanslastırıw. Pul qarjılardı usınıwdıń bul usılı sol menen xarakterlenedi, oģan qaray byudjet assignovaniyaları tastıyıqlanģan byudjette kózde tutılģan qárejetlerdiń sheklengen bir bólimine ajıratıladı;
  
• 
  “brutto-byudjet” sisteması boyınsha finanslastırıw. Bul usıl tolıq byudjetten finanslastırıwda bolģan kárxana hám shólkemler ushın qollanıladı. Byudjet assignovaniyaları bul halda byudjet shólkemin aģımda saqlaw hám onıń xızmetin keneytiriw menen baylanıslı bolģan qárejetlerdiń barlıq túrleri ushın ajıratıladı.
  

Pul qarjıların usınıwdıń joqarıda keltirilgen usılları byudjetten finanslastırıwdıń tómendegi formaları járdeminde ámelge asırıladı:

• 
  byudjet shólkemlerin saqlaw ushın assignovaniyalar;
  
• 
  mámleketlik hám jergilikli óz-ózin basqarıw organlarınıń shártnamaları boyınsha yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen orınlanģan tovarlar, jumıslar hám xızmetlerdi tólew ushın qarjılar;
  
• 
  halıqqa transfertler;
  
• 
  fizikalıq hám yuridikalıq shaxslarģa subvenciya hám subsidiyalar;
  
• 
  tómengi byudjetlerge hám mámleketlik byudjetten tısqarı fondlarģa dotaciya, subvenciya hám subsidiyalar;
  
• 
  hárekettegi yaki jańadan shólkemlestirilip atırģan yuridikalıq shaxslar ustav kapitalına investiciyalar;
  
• 
  bahalardaģı parıqlardı qaplaw.
  

Ámeliyatta byudjetten finanslastırıw, yuridikalıq kóz qarastan, tómendegi eki kóriniste ámelge asırıladı:

1. 
   qárejetlerdi respublika byudjetinen finanslastırıw;
   
2. 
   qárejetlerdi Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetinen hám jergilikli byudjetlerden finanslastırıw.
   

Ózbekistan Respublikası Byudjet Kodeksiniń 70-statyasına kóre respublika byudjetinen qárejetlerdi finanslastırıw nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte tómendegi baģdarlarda ámelge asırıladı:

• 
  ilim, tálim, mádeniyat, den sawlıqtı saqlaw, fizikalıq tárbiya hám sport;
  
• 
  social támiyinat;
  
• 
  qorģaw, milliy qáwipsizlik hám jámáát tártibin támiyinlew;
  
• 
  sudlar hám prokuratura organları xızmetin támiyinlew;
  
• 
  mámleketlik zapas hám sapar zapasın júzege keltiriw hámde olardı saqlaw;
  
• 
  mámleketlik oraylastırılģan investiciyalardı ámelge asırıw;
  
• 
  mámleketlik hákimiyatı hám basqarıw organları, Ózbekistan Respublikasınıń shet ellerdegi diplomatiyalıq wákilxanaları hámde missiyalar xızmetin támiyinlew;
  
• 
  ekonomika túrli tarmaqlarınıń respublikaģa boysınatuģın byudjet shólkemlerin saqlaw;
  
• 
  Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararlarına muwapıq ekonomika tarmaqların rawajlandırıwdıń maqsetli mámleketlik dástúrleri hám ilajların ámelge asırıw;
  
• 
  jer dúziw, meliorativ, tábiyattı qorģaw hám epizootiyaģa qarsı gúres ilajların ámelge asırıw;
  
• 
  awıl xojalıģı zıyankeslerge qarsı gúresiw;
  
• 
  nızam hújjetlerinde názerde tutılmaģan basqa maqsetler.
  

Óz náwbetinde, Ózbekistan Respublikası Byudjet Kodeksiniń 71-statyasına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası byudjetinen hám jergilikli byudjetlerden nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte tómendegilerge mólsherlengen qárejetler finanslastırıladı:

• 
  ilim, tálim, mádeniyat, den sawlıqtı saqlaw, fizikalıq tárbiya hám sport (Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, wálayatlar hám Toshkent qalası byudjetlerinen finanslastırılatuģın byudjet mekemeleri boyınsha);
  
• 
  sociallıq támiyinat;
  
• 
  xalıqtı sociallıq qorģaw;
  
• 
  Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik hákimiyatı hám basqarıw organları hámde jergilikli mámleketlik hákimiyatı organları xızmetin támiyinlew;
  
• 
  ekonomikanıń túrli tarmaqlarındaģı Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Toshkent qalası byudjet shólkemlerin saqlaw;
  
• 
  nızam hújjetlerine muwapıq ekonomika tarmaqların rawajlandırıwdıń maqsetli dástúrlerin hám ilajların ámelge asırıw;
  
• 
  nızam hújjetlerinde názerde tutılģan basqa maqsetler.
  

Byudjetten qarjılardı usınıwdıń metodları byudjetten finanslastırıwdıń áhmiyetli elementi bolıp esaplanadı. Olardıń járdeminde finans organları byudjette kózde tutılģan ilajlardı pul qarjıları menen támiyinleydi, pul qarjılarınan paydalanıwda joqarı nátiyjelerge erisiw ushın qarjılardı qayta ózgertip usınıwdı ámelge asıradı, finanslıq resurslardı bólistiriwde quram tawıp atırģan proporciyalardı tártipke saladı.
Mámleket tárepinen materiallıq islep shıģarıw tarawı hám úy-jay-kommunal xojalıģına sarplanıp atırģan qárejetler mámleket ekonomikasın finanslastırıw qárejetlerge kiredi. Bunda byudjet qarjıları ministrlikler, idaralar hám kárxanalarģa islep shıgarıwdı keńeytiriw boyınsha qárejetlerge, ápiwayı qayta islep shıģarıwdı támiyinlewge (subsidiyalar, dotaciyalar hám transfertler), operacion qárejetlerge hám basqa qárejetlerge beriledi.
Byudjettiń sociallıq mútájliklerine mólsherlengen qárejetleri mámleket tárepinen sociallıq funkciyanıń orınlanıwı menen baylanıslı. Bul qárejetler tómendegi gruppalarģa bólinedi:

• 
  bilimlendiriw;
  
• 
  mádeniyat,dóretiwshilik hám kinomatografiya;
  
• 
  ģalaba xabar quralları;
  
• 
  den-sawlıqtı saqlaw hám fizikalıq tárbiya;
  
• 
  sociallıq siyasat.
  

Sociallıq mútájlikler qárejetleri smetalı rejelestirilgen principleri tiykarında anıqlanadı. Bul qárejetler konkret ilajlar hám qárejetlerdiń túrleri boyınsha finanslastırıladı. Qárejetler kólemi bir-biri menen óz ara baylanıslı bolģan sociallıq taraw shólkemlerinde islep shıģarılatuģın smeta hám finans organlarında dúzilgen assignovaniyalar esap kitabı tiykarında anıqlanadı. Esap-kitaplar tiykarında xızmet kórsetip atırģan kontingentlerdi xarakterlewshi shólkemler xızmetiniń kórsetkishleri kórsetiledi. Bunda olardıń jıl dawamında xızmet kórsetiw waqtı da esapqa alınadı. Bul kórsetkishler esap kitap birlikleri bolıp xızmet etedi. Esap-kitap birligine tuwrı keliwshi pullı qárejet byudjet shólkemleriniń xızmet kórsetiwin hám rawajlanıwın támiyinleytuģın norma boyınsha ornatıladı.