6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

6.3 Mámleketlik byudjet dáramatlarınıń mazmunı hám onı
qáliplestiriw principleri
Mámleketlik byudjettiń dáramatları mámleket jalpı milliy ónimdi bólistiriw hám qayta bólistiriwdiń ulıwma processiniń elementlerinen biri bolıp, olar aralıq tranzit xarakterge iye. Olar yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarģa tiyisli bolģan dáramatlar hám fondlardıń bir bólegin byudjetke ótkeriwi nátiyjesinde payda boladı. Byudjet dáramatlarınıń materiallıq buyımlaskan mazmunın mámlekettiń esabına barıp túsken pul qarjıları quraydı. Bul finanslıq kategoriyanıń payda bolıw forması byudjetke barıp túsiwshi túrli salıqlar, tólemler, jıyınlar, bajılar hám ajıratpalardan ibarat.
Muģdarlıq tárepten mámleketlik byudjettiń daramatları jaratılģan, islep shıģarılģan jalpı ishki ónimde, milliy daramatta mámleket úlesin kórsetedi. Olardıń absolyut kólemi hám salmaģı mámlekettiń jalpı ishki ónimniń ulıwma kólemi, ol yaki bul dáwirde mámlekettiń aldında turģan siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, basqarıw hám basqa wazıypaları menen belgilenedi. Áne solarģa muwapıq mámleketlik byudjetinde qarjılardı toplaw muģdarı hám olardı óndiriwdiń forması hám metodları anıqlanadı.
Byudjet dáramatların qáliplestiriw processiniń tómendegi principlerine tiykarlanıwı maqsetke muwapıq:
-salıqlardıń byudjetke alınıwı mámleket milliy baylıģı derekleriniń tamamlanıwına alıp kelmewi kerek;
-salıqlar olardı tólewshiler arasında teń bólistiriliwi kerek;
-salıqlardı islep shıģarıwshılardıń aylanba fondları kólemine tásir korsetpewi kerek;
-salıqlardıń sap dáramatlarģa salıstırģanda esaplanıwı;
-mámleket ushın salıqlardıń óndiriliwi ilajı barınsha arzanıraq bolıwı kerek;
-salıqlardın óndiriliw processi menshik sektordı sıģıp shıģarmawı kerek;
-islep shıģarıwdı keńeytiriw hám baska maqsetler ushın kárxananıń rejelestirilgen mútájlikten artqan summaların byudjetke alıw kerek. Bul princip mámleketlik byudjet dáramatların mámleket kárxanalarınıń qárejetleri esabınan shólkemlestirip qollanılıwı múmkin. Ol mámleket kárxanalarınıń finanslıq jaģdayın tártipke saladı hám bir waqıttıń ózinde sociallıq mútájliklerdi qandırıwda mámlekettiń máplerin támiyinleydi;
-byudjet mexanizmin qollap–quwatlaw tásirin támiyinlew. Qárejetlerdi subektler ıxtıyarında byudjetke ótkeriwi olardıń nátiyjeli xızmet kórsetiwge dáramatların muģdarlıq tárepten támiyinlew emes, bálkim sol jol menen birge kárxanada xızmet kórsetip atırģan miynet jámiyetleriniń máplerine, olar xızmetiniń sıpat kórsetkishleriniń tásirin kúsheytedi;
- byudjet dáramatların qáliplestiriwde úlesli qatnasıw. Bul princip byudjet daramatların xalıqtıń qarjıları esabınan qáliplestiriwde qollanıp, onıń nátiyjesinde xalıq daramatları dárejesine baylanıslı ráwishte bir bólimi ótkeriledi.