6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

Mámleketlik byudjet qárejetleri, onıń dáramatları sıyaqlı, eki jaqlama xarakterge iye. Bir tárepten bul mámlekettiń qárejetleri, basqa tárepten bolsa – subektlerdiń ıxtıyarına túsetuģın qaytarılmaģan qárejetler bolıp, olardıń dáramatlarına aylanadı hám olar tárepinen hár túrli maqsetlerge mólsherlengen tiyisli fondlardı qáliplestiriwde paydalanıladı. Áne sol eki jaqlama xarakter mámleket byudjeti qárejetleriniń juwmaqlıq emes, bálkim bólistiriw processleriniń aralıq basqıshı ekenliginen derek beredi. Bul jerde byudjet fondlarınıń iyesi - mámleket hám pul qarjıların alıwshılar – subektler ortasında jańa bólistiriw qatnasıqları payda boladı. Bul basqıshta mámleket penen xalıq ortasında tikkeley bólistiriw qatnasıqları payda bolmaydı. Sebebi, bul basqıshta paydalanıw maqsetleri ushın ajıratılģan barlıq byudjet resursları tiyisli subektlerdiń fondların (máselen, sociallıq taraw xızmetkerleriniń is haqı fondı, sociallıq paydalanıw fondları h.t.b) qáliplestiriwge baģdarlanģan.
Byudjet qarjıların alıw menen birge subektler ózleriniń pul fondların shólkemlestiredi. Bul pul fonları óz náwbetinde málim bir maqsetlerge mólsherlengen kishi fondlarģa bólinedi. Sonıń ushın da mámleketlik byudjettiń qárejetleri tranzit xarakterine iye bolıp, olardı anıq mánistegi qárejetler dep aytıwģa bolmaydı. Byudjet qárejetleriniń ólshemin limitlestiredi, qárejetler bolsa, subektlerdiń ózi tárepinen ámelge asırıladı, bunda byudjetten finanslastırıw quramında pul qárejetleri baģdarlanģan hám sol jerdiń ózinde bólistiriwdiń jańa basqıshı baslanadı.
Byudjet kategoriyası sıpatında mámleketlik byudjettiń qárejetleri óziniń hár túrli kórinisindegi formalarına iye. Olardıń formaları tómendegi kórinisine iye bolıwı múmkin:
- smetalı finanslastırıw (bunda kárxana yamasa shólkem óz dáramatlarına iye bolmastan mámleketlik byudjettiń qárejetleri esabınan tolıq saqlanadı);
- mámlekettiń kárxana hám shólkemlerine qarjı beriw (bunda finanslastırıw obektleri sıpatında tek kapital qoyılmalar, aylanba qárejetler hám operaciyalıq qárejetler ortaģa shıģadı);
- dotaciyalar (bunda byudjet rejeli–zıyanģa isleytuģın kárxanalardıń zıyanların qaplaydı) h.t.b.
Mámleketlik byudjettiń ekonomikalıq mazmunı degende ulıwma mámleketlik pul fondın qáliplestiriw, qárejetlerin byudjetler ishinde bólistiriw hám subektlerin byudjetten finanslastırıw nátiyjesinde payda bolatugın, óz–ara baylanısqan bólistiriw qatnasıqlarınıń barlıq jıyındısı túsiniledi.
Mámleketlik byudjettiń hár túrli belgileri hám ózeshelikleri joqarıda aytılģan principlerge tayanģan halda onıń qásiyetin anıqlap beriwshi tómendegi táriypin keltiriwimiz múmkin: mámlekettiń tiykarģı finanslıq rejesi kórinisinde nızamlı rásmiylestirilgen, mámleketlik pul fondların jaratıw, qáliplestiriw hám olardan paydalanıw barısındaģı ekonomikalıq qatnasıqlar jıyındısına mámleketlik byudjet dep ataladı.
Ekonomikalıq kategoriya sıpatında is haqı hám mámleketlik byudjet penen óz–ara baylanıslı. Tiykarınan, sociallıq tarawda xızmet kórsetip atırģan xızmetkerlerdiń is haqı fondın qáliplestiriwde mámleketlik byudjettiń qárejetleri sheshiwshi rol oynaydı.
Mámleketlik byudjet mámlekettiń finanslıq sistemasında áhmiyetli orındı iyelep, onıń barlıq bólimleri menen baylanıslı. Bunday baylanıs eki baģdarda–byudjetke tólemler hám byudjetti finanslastırıw arqalı ámelge asırıladı.