6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

6.2. Mámleketlik byudjettiń funkciyaları
Mámleketlik byudjet finanstıń quramlıq bólegi sıpatında, onıń basqa bólimleri qatarı eki túrli funkciyanı atqaradı:

1. 
   bólistiriw;
   
2. 
   qadaģalaw.
   

Mámleketlik byudjettiń bólistiriw funkciyası arqalı onıń ózgesheligi úyreniledi. Bul mámleketlik byudjet tárepinen ámelge asırılıp atırģan bólistiriw qatnasıqlarınıń mazmunına baylanıslı. Mámleketlik byudjet arqalı ámelge asırılatuģın bólistiriwdiń bul processiniń aralıq basqıshı bolıp esaplanadı. Sonıń ushın da mámleketlik byudjettiń bólistiriw funkciyası ózine tán qásiyetlerine iye bolıp, onnan bólistirilgen jalpı ishki ónimdi qayta bólistiriwde paydalanıladı. Eger bólistiriwdiń birinshi basqıshta byudjet qarjıları milliy daramatta mámlekettiń úlesi sıpatında payda bolsa, onıń ekinshi basqıshında bolsa, usı úles bólimlerge bólinedi hám kóp sanlı kanallar arqalı túrli ilajlardı finanslastırıwģa hám fondlardı qáliplestiriwge baģdarlanadı.
Xalıqtıń byudjetke tólemleride qayta bólistiriw xarakterine iye. Olardıń byudjetke túrli salıqlar kórinisinde kelip túsiwi ekinshi bólistiriw aktinen iborat bolıp esaplanadı. Ásirese, sociallıq tarawda xızmet kórsetip atırģan jumısshılar tárepinen túrli kórinistegi salıqlardıń byudjetke tóleniwide bul qarjılardıń kóp sanlı bólistiriw basqıshlarınan ótiwin kórsetedi. Sebebi júdá kóp jaģdaylarda bul qarjılar byudjet járdeminde bólistiriw basqıshınan ótip, sociallıq tarawģa olar byudjet assignovaniyaları formasında jetip barģan boladı. Demek, mámlekette jaratılģan jalpı ishki ónimniń ayrıqsha alınģan bir bólimi bólistiriwdiń byudjet mexanizmi arqalı bir neshe márte bóliniwi múmkin. Bul mámleketlik byudjettiń bólistiriw funkciyasınıń birinshi xarakterli qásiyeti bolıp esaplanadı.
Ámelge asırılıp atırģan operaciyalar kóleminiń keńligi, pul aģımlarınıń keńligi hám shólkemlesken maqsetli fondlarınıń hár túrliligi mámleketlik byudjet bólistiriw funkciyasınıń ekinshi qásiyeti bolıp esaplanadı. Jalpı ishki ónimniń úlken bir bólegin bólistirip, byudjet túrli maqsetlerge mólsherlengen kóp sanlı fondlardı qáliplestiredi. Mámleketlik byudjet penen ekonomikalıq hám sociallıq tarawdıń barlıq bólimleri tikkeley yamasa qıya baylanısqan boladı.
Mamleketlik byudjettiń bólistiriw funkciyasınıń úshinshi xarakterli qásiyeti sonnan ibarat, bunda bólistiriwdiń tiykarģı obekti bolıp jámiyettiń sap dáramatı maydanģa shıģadı. Byudjet arqalı salıqlar formasında fizikalıq shaxslardıń dáramatları da qayta bólistiriledi. Sonday-aq, byudjet mexanizmi arqalı xojalıq júritiwshi subektler ortasında da qarjılar qayta bólistiriliwi múmkin.
Byudjet arqalı bólistiriw processi kóp basqıshında ámelge asırıladı. Eger onıń birinshi basqıshı ekonomikalıq tarawlarında (birlemshi bólistiriw) ámelge asırılsa, byudjet arqalı jalpı ishki ónimniń ekilemshi bólistiriliwi (qayta bólistiriw) payda boladı. Onıń úshinshi basqıshı (byudjetti finanslastırıw) ekonomikalıq hám sociallıq tarawlardıń bólimlerin óz ishine aladı. Biraq bólistirilip atırģan jalpı ishki ónimniń ayırım elementleri byudjet arqalı kóp márte bólistiriledi.
Mámleketlik byudjettiń bólistiriw funkciyası bólistiriwdiń kóp márteliligi menen xarakterlenedi, ol sociallıq qatnasıqlardıń barlıq tarawlarında payda boladı, jámiyet tárepinen ekonomika, den sawlıqtı saqlaw, bilimlendiriw, mádeniyat, ilim, áskeriy qorģaw hám xalıqtıń turmıs tárizin jaqsılawda onnan paydalanıladı. Tek ģana mámleketlik byudjetinde jalpı ishki ónimdi bólistiriwdiń sonday hár qıylı formaları hám metodları usınılģan.
Mámleketlik byudjettiń qadaģalaw funkciyasıda ózine tán qásiyetlerge iye. Byudjettiń milliy ekonomika menen óz-ara baylanıslıģı qayta óndiristiń barlıq bólimlerinde jaģdaydıń qanday ekenligi haqqında maģlıwmatlar menen turaqlı támiyinlep turadı. Qarjılardıń byudjetke kelip túsiwi, byudjet assignovaniyalarınıń baģdarı hám olardan paydananıw, islep shıģarıw, bólistiriw, almasıw hám tutınıwdaģı nátiyje hám kemshiliklerdi sáwlelendiredi.
Mámleketlik byudjettiń qadaģalaw funkciyasına tiyisli bolģan ekinshi xarakterli qásiyeti finanslıq qatnasıqlarınıń ayrıqsha taraw sıpatında mámleketlik byudjettiń joqarı dárejede oralaylastırılģanınan kelip shıģadı. Oraylastırılģan hár dayım joqarı organlar aldında tómengi organlardıń esabat berip turıwın, málim bir izbe-izlikte boysınıwınıń sistemalılıģın ańlatadı. Bul bolsa, óz náwbetinde joqarıdan tómenge shekem mámleketlik finanslıq qadaģalawın shólkemlestiriwge shárt sharayatlar jaratıp beredi.
Obektiv ráwishte byudjetke say bolģan qadaģalaw funkciyası xızmettiń barlıq tarawlarında mámleket tárepinen keń qollanıladı. Byudjetti rejelestiriw processinde hám onı orınlawda subektler xızmetinin barlıq tárepleriniń tekseriliwi yamasa qadaģalanıwı múmkin. Bunday qadaģalaw ádette tómendegi maqsetlerdi kózde tutadı:

1. 
   mámleketlik byudjettiń dáramatların asırıw ushın pul qarjıların ózlestiriw;
   
2. 
   qarjılardıń sarplanıwınıń nızamlılıģın támiyinlew;
   
3. 
   finanslıq mexanizm arqalı islep shıģarıwdıń nátiyjeliligin arttırıw.
   

Mámleketlik byudjettiń funkciyaları onıń ekonomikalıq mazmun-mánisin sáwlelendirip, byudjetti rejelestiriw processi hám onı orınlawda ózin kórsetedi.
Byudjettiń bólistiriw hám qadaģalaw funkciyaları óziniń háreketleri dawamında muģdarlıq hám sıpat táreplerine iye.
Bólistiriw funkciyasınıń muģdarlıq tárepi ol yaki bul fondtıń kólemine tiyisli esaplanadı. Bunda túrli fondlardıń salıstırmaları, olar ortasındaģı proporciyalar, olardıń muģdarlıq parametrlerin tuwrı anıqlaw názerde tutılıp atır. Bul jerde hár eki funkciyanıń háreketi áhmiyetli bolıp esaplanadı. Eger byudjettiń bólistiriw funkciyası ol yaki bul fondtı arttırıw yaki kemeytiriw jolı menen gózlengen dárejege jetkeriwge shárayat jaratar eken, onıń qadaģalaw funkciyası bolsa sonday bólistiriwdiń nátiyjesin, onıń nátiyjeli hám keri táreplerin kóriwge imkan beredi.
Bólistiriwdiń sıpat tárepi byudjettiń subektler xızmetine hár tárepleme aktiv tásir kórsetedi hám ózinde tereń baylanıslardı kórsetedi. Byudjetti finanslastırıwdan tuwrı paydalanģan halda fondlardıń qáliplesiwi byudjet qarjıların tejep, olardan nátiyjeli paydalanıwģa, ekonomikalıq rejimge boysınģan halda, subekttiń barlıq bólimlerinde nátiyjeligin asırıwģa óz tásirin kórsetedi.
Mámleketlik byudjettiń eki funkciyasınan paydalanıw nátiyjesinde byudjet mexanizmi payda boladı. Byudjet mexanizmi degende, ádette finanslıq resurslardı mámlekettiń qolında akkumulyaciyalaw hám olardı byudjet kanalları boyınsha bólistiriwdiń ámeldegi sisteması názerde tutılmastan, bálkim qayta islep shıģarıwdıń barlıq basqıshlarına bul processtiń aktiv tásiri de túsiniledi. Bul mexanizmniń detalları júdá kóp: olarģa salıqlar hám byudjetke tólemler, byudjetten finanslastırıwdıń hár túrli formaları, qárejetlerdi byudjetler ishinde bólistiriw hám basqalar kiredi. Byudjet mexanizmi islewiniń nátiyjeligi oģan tiyisli bolģan detallardıń óz – ara tásirsheńligi hám olardıń bir – birine baylanısı menen belgilenedi.
Mámlekettiń finans sisteması mámleketlik byudjetinde áhmiyetli orındı iyeleydi. Oraylastırılģan pul fondın qáliplestiriw arqalı mámlekettiń qolında úlken kólemdegi finanslıq resurslar toplanadı hám olar ulıwma mámleketlik mútájliklerdi qandırıwģa sarplanadı. Mámleketlik byudjet ulıwma mámleketlik máplerdi esapqa alģan halda ústinlik baģdarlar ushın finanslıq resurslardı jámlewde tiykarģı qural bolıp xızmet etedi.
Xızmet kórsetip atırģan subektlerdiń finanslıq turaqlıģın támiyinlewde byudjet úlken áhmiyetke iye. Hár túrli obektiv hám subektiv faktorlardıń tásiri astında ayırım subektlerdiń óz finanslıq resursları olardıń nátiyjeli xızmet kórsetiwi ushın jeterli bolmay qalģanda shetten qarjı tabıwga mútájligi tuwıladı.
Subektler xızmetin finanslıq resurslar menen birge támiyinlewde mámleketlik byudjettiń tártipke salıwshı roli tómendegi kóriniste bolıwı múmkin:
- finanslıq resurslarģa bolģan jańa talaptı kelesi byudjet jılında byudjettiń qárejetleri quramına kiritiw;
- finanslıq resurslarģa bolģan qosımsha mútájlikti bar bolģan byudjet resursların ashıp beriw, yaģnıy byudjet kreditlerin bir obektten ekinshisine ótkeriw jolı menen qandırıw. Bunday imkaniyattıń barlıģı ámelde ayırım subektlerdiń ózlerine usınıs etilgen finanslıq resurslardı tolıq ózlestiriwdiń ústinen shıģa almawı menen belgilenedi;
- qosımsha mútájlikti húkimettiń zapas fondları esabınan qaplaw h.t.b.
Mámleketlik byudjet milliy ekonomikalıq kárxanalardı texnika quralları menen qayta qurallandırıwda ayrıqsha áhmiyetke iye. Byudjetten ekonomikaģa ótip atırģan qárejetler hám finanslastırılģan investiciyalardı finanslastırıw, eń dáslep áne sol maqsetlerge xızmet etedi.