6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

6.4. Byudjet qárejetleriniń mánisi, áhmiyeti hám onıń klassifikaciyası

Mámlekettiń óz funkciyaları hám wazıypaların orınlanıwı menen baylanıslı ráwishte júzege kelgen shıģınlar byudjet qárejetleri dep ataladı. Bul shıģınlar mámlekettiń oraylastırılģan pul fondlarınıń qarjıların hár túrli baģdarlar boyınsha paydalanıw processinde júzege keletuģın ekonomikalıq qatnasıqlardı sáwlelendiredi.

Byudjet qárejetleri ulıwma finanslıq kategoriya bolģan byudjettiń kórinisleriniń biri bolıp, oģan tiyisli bolģan ulıwma qásiyetlerge iye, yaģnıy olar bólistiriw xarakterine iye, sáwleleniwdiń pul formasına tán, pul fondlarınıń ámel etiwi menen baylanısqan hám mámleket tárepinen shólkemlestiriledi. Sol menen birgelikte byudjet qárejetleri bir putinligi ózine tán bólegi bolģanlıģı ushın olar mámlekettiń oraylastırılģan pul fondlarınıń qarjılarınan paydalanıw hám tiyisli fondların qáliplestiriw menen baylanıslı. Bul bólistiriw qatnasıqlarınıń materiallıq forması túrli tarawlarģa baģdarlanıp atırģan qarjılardıń háreketinen ibarat.
Byudjet qárejetleriniń ekonomikalıq mánisi onıń hár túrli kórinisleri arqalı sáwlelenedi. Qárejetlerdiń hár bir túri bolsa óziniń muģdarlıq hám sıpat xarakteristikasına iye. Bunda olardıń sıpat xarakteristikası jaģdaylardıń ekonomikalıq tábiyatın sáwlelendirip, byudjet qárejetleriniń mólsherlengenligin, muģdarlıq xarakteristika bolsa olardıń ólshemin anıqlawģa imkaniyat beredi.
Byudjet qárejetleri shıģınlardıń konkret túrleri arqalı sáwlelenedi. Byudjet qárejetleri konkret túrleriniń hár túrliligi bolsa, óz gezeginde, tómendegi faktorlardıń bar ekenligi menen belgilenedi: mámlekettiń ekonomikalıq tábiyatı hám funkciyaları; mámlekettiń social-ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi; byudjettiń milliy ekonomika menen baylanısqanlıģı; ekonomikalıq qatnasıqlardıń rawajlanģanlıq dárejesi; byudjet qarjılarınıń payda bolıw formaları hám t.b. Bul faktorlardıń qosılıwı social-ekonomikalıq rawajlanıwdıń belgili bir basqıshında hár qanday mámleketlik byudjet qárejetleriniń ol yaki bul sistemasın júzege keltiredi.
Jámiyettiń ekonomikalıq turmısına byudjet qárejetleriniń roli hám áhmiyetin anıqlaw ushın olardı belgilerine qaray gruppalaw maqsetke muwapıq. Teoriya hám ámeliyatta byudjet qárejetlerin klassifikaciyalawdıń bir neshe belgileri bar. Olar ózleriniń ekonomikalıq mazmunın, funkcionallılıģın, sociallıq qayta islep shıģarıwdaģı roli, islep shıģarıw tarmaqları hám xızmet túrleri yaki shólkemlik bóliniwi, sociallıq mólsherlengenligi boyınsha, territoriyalıq gruppalanıwı, belgili maqsetleri hám yuridikalıq kóz qarastan yaki mámleket basqarıw dárejesine qaray ayrıqsha gruppalarģa ajıratıwı múmkin.
Eń dáslep, óziniń ekonomikalıq mánisine qaray byudjet qárejetleri kapital hám aģımdaģı qárejetlerge bólinedi. Bul qárejetler keńeytirilgen qayta islep shıģarıw processine olardıń qanday tásir kórsetiwi múmkinligin sáwlelendiredi.
Byudjettiń kapital qárejetleri innovaciyalıq hám investiciyalıq xızmetke baģdarlanģan qárejetler bolıp esaplanadı. Bul qárejetlerdiń quramına:
a) tastıyıqlanģan investiciyalıq dástúrge muwapıq hárekettegi yaki jańadan shólkemlestirilip atırģan yuridikalıq shaxslarģa investiciyalar ushın mólsherlengen qárejetler;
b) yuridikalıq shaxslarģa investiciyalıq maqsetler ushın byudjet kreditleri sıpatında beriletuģın qarjılar;
v) keńeytirilgen qayta islep shıģarıw menen baylanıslı bolģan kapital remontlawdı ámelge asırıw qárejetleri hám sol menen baylanıslı bolģan basqa qárejetler;
g) mámleket múlkine tiyisli bolģan múlkti arttırıw yaki onı jańadan jaratıwģa alıp keletuģın qárejetler;
d) byudjet qárejetleriniń ekonomikalıq gruppalanıwına muwapıq byudjettiń kapital qárejetleri quramına kiritiletuģın basqa qárejetler kiradi.
Mámleketlik hákimiyat organları, jergilikli óz-ózin basqarıw organları, byudjet mekemeleriniń aģımdaģı xızmetin támiyinlewge baģdarlanģan byudjet qárejetleri, basqa byudjetler hám ekonomikanıń ayrıqsha tarmaqlarģa dotaciya, subsidiya hám subvenciya formasında kórsetiletuģın mámleket tárepinen qollap-quwatlaw menen baylanıslı bolģan qárejetler hám byudjet qárejetleriniń gruppalanıwına muwapıq kapital qárejetleriniń quramına kiritilmegen basqa qárejetler byudjettiń aģımdaģı qárejetler delinedi.
Byudjettiń aģımdaģı qárejetler quramı tómendegilerden ibarat bolıwı múmkin:

• 
  Mámleket tutınıw qárejetleri (ekonomikalıq hám sociallıq infrastrukturanı, milliy xojalıqtıń mámleketlik tarmaqların saqlaw, puqaralıq hám áskeriy xarakterdegi tovarlar hám xızmetlerdi satıp alıw, mámleketlik mekemeleriniń aģımdaģı qárejetleri);
  
• 
  Hákimiyattıń tómengi organları, mámleketlik kárxanaları hám jeke kárxanalarģa aģımdaģı subsidiyalar;
  
• 
  transfert tólemleri;
  
• 
  mámleketlik qarızlar boyınsha procentlerdi tólew;
  
• 
  basqa qárejetler.
  

Bul qárejetler ápiwayı byudjette yaki aģımdaģı qárejetler hám dáramatlar byudjetinde kórsetilgen shıģınlarģa tiykar sáykes keledi.



Qayta islep shıģarıwdaģı roline qaray byudjet qárejetleri milliy ekonomikaģa sarplanatuģın qárejetler hám sociallıq taraw hámde xalıqtı sociallıq qollap-quwatlaw qárejetlerine bólinedi. Bul qárejetlerge eń dáslep, mámleketlik kárxanalar hám mámleket úlesi bar bolģan kárxanalardıń ustav kapitalın qáliplestiriw, olardı jánede keńeytiriw hám rawajlandırıw, mámlekettiń materiallıq zapasların jaratıw qárejetleri kiredi. Byudjettiń sociallıq taraw hámde xalıqtı qollap-quwatlaw qárejetleri hám sociallıq tárepten zárúr bolģan qárejetler bolıp esaplanadı. Bul qárejetler tutınıw fondların qáliplestiriw menen baylanıslı. Olardıń bir bólegi jámiyet aģzalarınıń individual mútájliklerin, basqa bir bólegi bolsa barlıq jámiyettiń mútájliklerin qandırıwģa mólsherlengen. Bul jerde byudjet qárejetleri sociallıq tutınıw fondların (mámlekettiń qorģanıw fondı hám ilimiy izertlew fondı hám basqalar) qáliplestiriwdi tolıq, jeke tutınıw fondlardı bolsa shama menen támiyinleydi. Sol menen birgelikte, byudjet qarjılarınıń úlken bólegi jeke tutınıw fondlarınıń sociallıq fondlarģa (bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw, mádeniyat, sport, ilim, sociallıq qamsızlandırıw hám sociallıq támiyinat, xalıq ushın sociallıq áhmiyetti talap etken xızmetler baxası ortasındaģı parıqlardı qaplaw, kóp balalı hám kem támiyinlengen shańaraqlarģa napaqalar fondları hám basqalar) tiyisli bolģan bólimin qáliplestiriwde keń paydalanıladı.
Funkcional kóz qarastan byudjet qárejetleriniń klassifikaciyalanıwı social xızmet tarawlarına pul qarjılarınıń baģdarlanģanlıģın kórsetedi. Bunda byudjet qárejetleri tómendegi iri gruppalarģa ajıratıw múmkin:

• 
  mámleketlik basqarıw hám jergilikli óz-ózin basqarıw;
  
• 
  sud hákimiyatı;
  
• 
  xalıq-aralıq xızmet;
  
• 
  milliy qorģaw;
  
• 
  huqıqtı qorģaw hám mámleketlik qáwipsizligin támiyinlew;
  
• 
  fundamental izertlewler hám ilmiy-texnika rawajlınıwın támiyinlew;
  
• 
  sanaat, energetika hám qurılıs;
  
• 
  awıl xojalıģı hám balıqshılıq;
  
• 
  átirap ortalıqtı hám tábiiy resurslardı qorģaw, gidrometeorologiya, geodeziya;
  
• 
  transport, jol xojalıģı, baylanıs hám informatika;
  
• 
  úy-jay-kommunal xojalıģı;
  
• 
  bilimlendiriw;
  
• 
  den-sawlıqtı saqlaw hám fizikalıq tárbiya;
  
• 
  mádeniyat, dóretiwshilik hám kinomatografiya;
  
• 
  ģalaba xabar quralları;
  
• 
  mámleketlik qarzına xızmet etiw;
  
• 
  basqa dárejedegi byudjetlerge finanslıq járdem;
  
• 
  maqsetli byudjet fondları;
  
• 
  mámleketlik zapaslar hám rezervlardi toltırıw;
  
• 
  social siyasat;
  
• 
  basqa qárejetler.
  

Byudjet qárejetleriniń joqarıdaģı tártipte klassifikaciyalınıwı social turmıstıń túrli tarawlarında mámlekettiń rolin kórsetedi.
Byudjet qárejetleriniń tarmaq belgisi boyınsha gruppalarģa ajıratılıwınıń tiykarına milliy ekonomikanıń tarmaqlarģa bóliwi qabıl etilgen. Soģan muwapıq ráwishte byudjet qárejetleri sanaat, awıl xojalıģı, qurılıs, transport, baylanıs, bilimlendiriw, den-sawlıqtı saqlaw, mádeniyat hám sport, ilim, social qamsızlandırıw hám sociallıq támiyinat, mámleketlik basqarıwı, qorģaw hám h.b. qárejetlerge bóliwi mumkin. Byudjet qárejetleri milliy ekonomika tarmaqlarınıń pul fondların qáliplestiriwde bekkem finanslıq tiykardı jaratıw menen birgelikte, qárejetlerdiń tarmaqlar-aralıq bóliwi finanslıq resurslardı bólistiriwdegi qatnaslardı anıqlawģa da imkan beredi, milliy xojalıqtıń tarmaq strukturalıq dúzilisin kerekli baģdarda ózgertiredi. Máselen, házirgi waqıtta mámleketimizde jaratılģan milliy dáramattıń kólemi byudjet qarjılarınıń úlken bólimin social taraw hám xalıqtı tikkeley social qollap-quwatlawģa baģdarlaw imkanın berip atır. Bir waqıttıń ózinde ekonomikanıń ústin tarmaqlarınıń (mashinasazlıq, awıl xojalıģı, elektroenergetika hám basqalar) keń masshtablarda byudjetten finanslastırılıwıda támiyinlenip atır.
Shólkemlik belgisine qaray byudjet qárejetleriniń klassifikaciyalanıwı byudjet assignovaniyaların alıwshı ministrlik, basqa mámleketlik shólkemler yaki yuridikalıq shaxstıń ajıratıp alıwına imkan beredi. Byudjet qárejetleriniń áne sonday klassifikaciyalanıwı nátiyjesinde basqarıw sistemasınıń ózgeriwi menen baylanıslı bolģan qárejetler strukturasındaģı ózgerisler óz waqtında kórsetiledi.
Social mólsherlengenligi boyınsha byudjet qárejetleriniń ekonomikalıq gruppalarģa ajıratılıwı mámlekettiń dúzilisi hám ol tárepinen atqaratuģın funkciyalardı ózinde sáwlelendiredi . Áne soģan muwapıq ráwishte byudjettiń barlıq qárejetlerin tómendegi gruppalarģa bóliw mumkin:

• 
  sociallıq taraw hám xalıqtı sociallıq qollap-quwatlaw qárejetleri;
  
• 
  milliy ekonomikaģa qárejetler;
  
• 
  áskeriy qorģaw qárejetleri;
  
• 
  basqarıw qárejetleri;
  
• 
  rawajlanıp atırģan mámleketlerge subsidiyalar hám kreditler usınıw qárejetleri.
  

Sociallıq taraw hám xalıqtı social qollap-quwatlaw qárejetleri óz quramına bilimlendiriw, den-sawlıqtı saqlaw, mádeniyat hám sport, ilim, sociallıq támiyinat, xalıq ushın sociallıq áhmiyetke iye xızmetler bahalardaģı parıqlardı byudjetten qaplaw hám shańaraqlarģa sociallıq napaqalardı aladı. Mámlekettiń sociallıq funkciyasın ózinde sáwlelendirip, bul gruppadaģı byudjettiń qárejetleri xalıq tálim sistemasın rawajlandırıw hám jetilistiriwge, ilim hám mádeniyatın finanslastırıwģa, xalıqtıń medicinalıq xızmetke bolģan talabın qandırıwģa, sociallıq qamsızlandırıw hám sociallıq támiyinatın ámelge asırıwģa keń jol ashıp beredi.

Tálim hám den-sawlıqtı saqlawdıń biypullıģı elege shekem ústúnligi menen kelmekte. Xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamların sociallıq qorģawģa úlken itibar berilmekte. İs haqınıń eń kem dárejesin arttırıw, jumıssızlıq boyınsha beriliwi lazım bolģan napaqalardıń muģdarın kóbeytiriw, mektep jasına shekem bolģan balalar, mektep oqıwshıları, studentlerdiń awqatlanıw qárejetlerin kompensaciyalaw, byudjet mekemeleri jumısshılardıń is haqısın tártipke salıw boyınsha ilajlar kórilmekte.
Milliy ekonomikaģa byudjetten finanslastırılıwı mámlekettiń xojalıq júrgiziwshi tiykarģı subektlerdiń biri ekenliginen derek beredi. Áne bul qárejetler úlken masshtablarda jańa sanaat kárxanaların qurıw, zamanagoy industrial tiykarda awıl xojalıģı islep shıģarıwın rawajlandırıw, transport, baylanıs hám ekonomika basqa tarmaqlarınıń texnikalıq qayta qurallanıwın támiyinlewge imkaniyat jaratadı. Sonıń ushın házirgi shárayatta byudjettiń bul qárejetleri arasında ekonomikaģa qárejetler hám oraylastırılģan investiciyalardı finanslastırıw qárejetleri ayrıqsha orındı iyeleydi.
Házirgi shárayatta qayta islep shıģarıw processlerine hám islep shıģarıw kúshlerin rawajlandırıwģa byudjettiń belgili maqsetlerge baģdarlanģan tásirsheńligi kúsheymekte. Byudjet qárejetleri ekonomika rawajlanıwına xoshametlewshi tásirin kórsetedi. Sonıń ushın hám dúnyanıń kóplegen mámleketlerindegi (máselen, Germaniya, Yaponiya, Koreya, Tayvan hám basqa mámleketlerde) “ekonomikalıq mwjiza” ásirese mámlekettiń finanslıq qollap-quwatlanıwı nátiyjesinde payda boldı.
Byudjettiń milliy ekonomikaģa baģdarlanģan qárejetleri quramı ilimiy-izertlew hám tájriybe-konstruktorlıq qollanbalar, ekonomikalıq hám sociallıq infrastruktura, awıl xojalıģın hám ekonomikanıń mámleketlik tarmaqların qollap-quwatlaw, milliy xojalıqtıń ayrım tarmaqları hám mámleket territoriyalarında bántlikti támiyinlew, eksportı xoshametlew qárejetlerinen ibarat.
Keyingi jıllarda mámleketlik kapital qoyılmalarınıń kólemi keskin artpaqta. Jeke firmalarģa, ásirese, rawajlanıw territoriyalarına berilip atırģan subsidiyalar muģdarı kóbeymekte. Ekonomikada strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw maqsetinde onıń ayrım tarmaqlarında mámleket kepilligi astında mámleketlik subsidiyalar yaki jeńillikli bank kreditleri kórinisinde tańlanba járdem kórsetilip atır.
Byudjetten úlken muģdardaģı qarjılar ekonomikanıń awıl xojalıģı tarmaģına usınılıp atır. Bul tarmaq ústin ráwishte qollap-quwatlanıwı lazım bolģan tarmaq esaplanadı. Awıl xojalıģına beriletuģın subsidiyalar eki kóriniste usınılmaqta:
1) awıl xojalıģı ónimlerine kepillengen baxalardı qollap quwatlaw;
2) islep shıģarıw maqsetleri – awıl xojalıģı mashinaları, mineral tóginlerdi satıp alıw hám skladlardı qurıw ushın.
Milliy ónimlerdi eksport etiwshi firmalar xızmetine byudjetten járdemniń kórsetiliwi hám dúnya bazarındaģı báseke shárayatında olardıń jaģdayın anaģurlım jeńillestiredi.
Byudjet qárejetleri arqalı ekonomikaģa mámlekettiń aralasıwı ekonomikalıq ósiwiniń salıstırmalı joqarı kórsetkishlerde ósiwin xoshametlep qalmastan, bálkim onıń cikllıq terbelisin da jumsatadı.
Byudjettiń áskeriy qorģaw qárejetleri de mámlekettiń funkciyalarınan kelip shıģadı. Olar hár bir mámlekettiń óz qorģaw qábiletin bekkemlew kerekligi menen baylanıslı. Byudjet qarjıları esabınan qurallı kúshlerdiń barlıq túrleri finanslastırıladı.
Áskeriy qorģaw qárejetleri tuwrı hám janapay qárejetlerge bólinedi. Tuwrı áskeriy qárejetler strategiyalıq qurallardı islep shıģarıw yaki satıp alıw, qurallı kúshlerdiń jeke quramın tayarlaw hám saqlaw, áskeriy xarakterdegi ilimiy-izertlew jumısların ámelge asırıw qárejetlerinen ibarat bolıw múmkin. Bul túrdegi áskeriy qorģaw qárejetleri urıs háreketleri payda bolıp atırģan waqıtta hám mámleket ekonomikasınıń militarizaciyalanıwı shárayatında keskin artadı.
Janapay áskeriy qorģaw qárejetlerge urıs napaqaları hám qaytıs bolģanlardıń shańaraqlarģa beriletuģın pensiya hám napaqalar, puqaralıq idaralarınıń statyaları boyınsha ótetuģın qárejetlerdiń (máselen, jol hám strategiyalıq obektlerdi qurıw qárejetleri) bir bólimi kiredi.
Mámleket tárepinen basqarıw formasındaģı xızmet túriniń ámelge asırılıwı, onıń xojalıq-shólkemlik funkciyası byudjetten basqarıw qárejetleri dep atalģan ayrıqsha qárejetlerdiń sarplanıwın talap etedi. Basqarıw (mámleketlik hákimiyatı organları, sud hám prokuratura organları, puqaralardıń óz-ózin basqarıw organları) qárejetleri mámleketlik organları xızmetiniń finanslıq tiykarın shólkemlestirip, jámiyet turmısınıń barlıq tarawlarına basshılıq etiwge imkaniyat jaratadı.
Rawajlanıp atırģan mámleketlerge subsidiyalar hám kreditler beriw rawajlanģan mámleketlerdiń byudjetleri esabınan ámelge asırıladı. Bunday járdem tek ģana ekonomikalıq faktorlar menen emes, bálkim siyasiy tárepleri menen xarakterlenedi. Jeńillikli shártlerde kreditlestiriw hám qaytarılmaytuģın tárizde járdem kórsetiw onıń kórinisleri bolıp esaplanadı.
Byudjettiń barlıq qárejetleri joqarıdaģı bes gruppadan qaysı birine kiriwinen qatiy názer olar ózleriniń belgili konkret maqsetlerge mólsherlengenligi boyınsha da bir neshe bólimlerge bólinedi. Bul bólimler byudjet qárejetleriniń konkret túrlerinen quraladı. Kapital qoyılmalar, dotaciyalar, subvenciyalar, subsidiyalar, byudjet ssudaları, is haqı, awqatlanıw qárejetleri, kapital hám aģımdaģı remont, kancelyariya hám xojalıq qárejetlerin byudjet qárejetleriniń konkret túrleri sıpatında kórsetiw múmkin. Byudjet qárejetleriniń belgili konkret maqsetlerge mólsherlengenligi boyınsha gruppalanıwı byudjet qarjılarınan aqılana paydalanıwģa sharayat jaratadı, byudjet assignovaniyalarınan paydalanıw ústinen nátiyjeli hám tásirsheń finanslıq qadaģalawdı ámelge asırıwdıń zárúriy tiykarı esaplanadı.
Ekonomikalıq kóz qarastan gruppalarģa ajırıtıwı menen bir qatarda byudjettiń qárejetlerin shólkemlestiriwshilik tárepten de gruppalarģa ajıratıw múmkin. Bunıń tiykarında byudjet qárejetlerin joqarı shólkemler (ministrlikler, shólkemler, associaciyalar, birlespeler, koncernler, kompaniyalar hám t.b.) hám territoriyalıq belgileri kórsetiliwi múmkin. Byudjet qárejetleriniń joqarı shólkemler boyınsha gruppalanıwı byudjet qarjıların konkret alıwshılardı kórsetedi hám olar tarmaq ishinde pul fondların qáliplestiriwde juwapker bolıp, ajıratılģan byudjet assignovaniyalarınan óz waqtında, nátiyjeli hám nızamlı paydalanıw ústinen juwapker bolıp esaplanadı.
Byudjet qárejetleriniń territoriyalıq belgisine muwapıq ráwishte bolıwı olar oraylasıwınıń túrli dárejelerin ózinde sáwlelendiredi. Sol menen birge, mámleketlik basqarıw dárejesi hám yuridikalıq kóz qarastan byudjet qárejetleri úsh gruppaģa kiriwshi qárejetlerden quraladı:

• 
  Mámleketlik byudjet qárejetleri;
  
• 
  Respublika byudjet qárejetleri;
  
• 
  Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti hám jergilikli byudjetlerdiń qárejetleri.
  

Ózbekistan Respublikası Byudjet Kodeksiniń 69-statyasına muwapıq Mámleketlik byudjet qárejetleri tómendegi formalarda ámelge asırırıladı:

• 
  byudjet qarjıların alıwshılardıń aģımdaģı qárejetleri;
  
• 
  aģımdaģı byudjet transfertleri;
  
• 
  kapital qárejetler (tiykarģı fondlar hám qurallardı (olar menen baylanıslı jumıslar hám xızmetler de solardıń tiykarına kiredi) mámleketlik mútájlikleri ushın alıw hám qayta islep shıģarıw, shet elde mámleketlik mútájlikleri ushın jer hám basqa mal-múlk alıw, mámleketlik mútájlikleri ushın jerge bolģan huqıqtı hám basqa materiallıq emes aktivlerdi alıw, mámleketlik zapaslardı júzege keltiriw qárejetleri);
  
• 
  kapital qárejetlerdi qaplaw ushın yuridikalıq shaxslarģa beriletuģın transfertler;
  
• 
  rezident-yuridikalıq shaxslarģa hám chet el mámleketlerine beriletuģın byudjet ssudaları;
  
• 
  mámleketlik maqsetli jamģarmalarına beriletuģın byudjet dotaciyaları hám byudjet ssudaları;
  
• 
  nızam hújjetlerinde kórsetilmegen basqa qárejetler.
  

Óz náwbetinde, Respublika byudjet qárejetleriniń quramı tómendegilerden ibarat:

• 
  respublika byudjetinen finanslastırılatuģın byudjet qarjıları alıwshılardıń aģımdaģı qárejetleri;
  
• 
  aģımdaģı byudjet transfertleri;
  
• 
  kapital qárejetler mámleketlik mútájlikleri ushın alıw hám qayta islep shıģarıw, shet elde mámleketlik mútálikleri ushın jer hám basqa mal-múlk alıw, mámleketlik mútájlikleri ushın jerge bolģan huqıqtı hám basqa materiallıq emes aktivlerdi alıw, mámleketlik zapaslardı úzege keltiriw qárejetleri;
  
• 
  kapital qárejetlerdi qaplaw ushın yuridikalıq shaxslarģa beriletuģın transfertler;
  
• 
  Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti hám jergilikli byudjetlerge byudjet dotaciyaları, byudjet subvenciyaları hám byudjet ssudaları;
  
• 
  rezident-yuridikalıq shaxslarģa hám chet el mámleketlerine beriletuģın byudjet ssudaları;
  
• 
  mámleketlik maqsetli jamģarmalarına beriletuģın byudjet dotaciyaları hám byudjet ssudaları;
  
• 
  nızam hújjetlerinde kórsetilmegen basqa qárejetler
  

Sonday-aq, Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti hám jergilikli byudjetler qárejetleri tómendegi formalarda ámelge asırıladı:

• 
  Qaraqalpaqtan Respublikası hám jergilikli byudjetlerden finanslastırılatuģın byudjet mekemeleriniń aģımdaģı qárejetleri;
  
• 
  Aģımdaģı byudjet transfertleri;
  
• 
  kapital qárejetler;
  
• 
  nızam hújjetlerinde kórsetilmegen basqa qárejetler
  

Bazar ekonomikası sharayatında byudjet qárejetleri onıń dáramatları menen óz-ara baylanısqan. Bunday óz-ara baylanıslılıq qárejetlerdiń muģdarlıq tárepten dáramatlarģa muwapıq keliwi hám olardıń bir-birine óz-ara tásir kórsetiliwi arqalı sáwlelenedi. Bir tárepten, kópshilik jaģdaylarda, byudjet qárejetleriniń kólemi byudjet dáramatlarınıń kólemi menen sheklenedi. Óz náwbetinde, byudjet dáramatlarınıń kólemi bolsa mámlekettiń ekonomikalıq imkaniyatları menen anıqlanadı. Sonıń ushın hám bul jerde byudjet qárejetleriniń usınday kólemin hám milliy ekonomikada pul fondların qáliplestiriwde byudjet qarjılarınan paydalanıwdıń sonday múddetlerin ornatıw kerek, olar minimal qárejetler etip maksimal nátiyjege erisiw arqalı mámleket aldındaģı social-ekonomikalıq wazıypalardı nátiyjeli orınlanıwın támiyinlesin. Basqa tárepten bolsa, islep shıģarıwdıń ósiwine jaqsı tásir etiw, ilimiy-texnika rawajlınıwın tezlestiriw hám milliy ekonomikadaģı proporciyalardı optimallastırıw arqalı byudjettiń qárejetleri onıń dáramatları dárejesiniń artıwına óz tásirin kórsetedi.
Byudjet qárejetler kóleminiń jıldan jılģa artıp barıwı olardı milliy ekonomikanıń nátiyjeliligi kóz qarastan bahalawdı júdá aktual mashqalaģa aylandırıp qoyadı. Bunda milliy ekonomikanıń juwmaqlawshı nátiyjesin bahalap, tek ģana oģan tiyisli bolģan dáramatlardıń qosımsha ráwishte óskenligine itibar beriw menen shekleniw maqsetke muwapıq emes. Bul jerden, bir waqıttıń ózinde, jámiyetning sociallıq rawajlanıw dárejesi, sociallıq mashqalalardıń qay dárejede sheshilgenligi de názerden shette qalmaslıģı kerek. Álbette, milliy ekonomikanıń juwmaqlawshı nátiyjesi byudjet qárejetleriniń ulıwma kólemine, olardıń strukturalıq dúzilisine, byudjet qarjılarınan tuwrı, tejep hám nátiyjeli paydalanıwģa tikkeley baylanıslı. Sonıń ushın da házirgi shárayatta byudjet qárejetleriniń ilimiy tiykarlanģan halda rejelestiriwine, byudjet assignovaniyalarınan paydalanıw ústinen finanslıq qadaģalawdıń pútin sistemasına ayrıqsha itibar beriw lazım.
Milliy ekonomikanı finanslıq tártipke salıwdıń áhmiyetli instrumentleriniń biri hám byudjet qárejetleri bolıp esaplanadı. Bul jerde, ádette, finanslıq tártipke salıw degende, milliy ekonomikadaģı proporciyalardı támiyinlew maqsetinde byudjet qarjıların tarmaqlar hám territoriyalar boyınsha bólistiriw hám qayta bólistiriwdiń formaları hám metodları jıyındısı túsiniledi.
Byudjet qárejetleriniń quramı hám onıń strukturası mámlekettiń tábiyatına, ol tárepinen atqaratuģın funkciyalarģa, milliy ekonomikanıń mútájliklerine baylanıslı hámde byudjet mexanizmi arqalı islep shıģarıw hám tutınıwdıń ayrım bir faktorlarına mámlekettiń tásirsheńligin támiyinlew menen belgilenedi.