6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

Mámleketlik byudjet daramatları byudjet kategoriyalarınıń kórinislerinen biri sıpatında ajıralıwı olardıń ulıwma ekonomikalıq tiykarları hám xarakterli belgilerin jaqsıraq túsiniwge imkan jaratadı. Byudjet daramatları mámlekettiń subektleri menen óz – ara baylanısların anıq shegaralap, anıqlanģan bólimin kórsetip beredi. Bul qatnasıqlar hár-túrli bolıwına qaramastan, olar ulıwma belgilerge iye hám ulıwmalastırılģan, abstrakt halda islep shıģarıw qatnasıqlarınıń ayrıqsha elementi sıpatında ortaģa shıģadı. Byudjet dáramatları ózleriniń ekonomikalıq tábiyatına kóre obektiv bolıp, olar mámlekettiń subektler menen turaqlı baylanısların sáwlelendiredi. Olardıń obektiv zárúrligi mámlekettiń ózine tán funkciyalarına iye bolģanlıģı menen belgilenedi.
Keń mániste dáramatlar finans pániniń emes, bálkim ekonomika iliminiń kategoriyası bolıp esaplanadı. Olar bólistiriw obekti yaki bólistiriw nátiyjesinde bolıwı múmkin. Mámleketlik byudjet dáramatlarınıń parqlanıwshı belgisi, bólistiriw nátiyjesi hám jánede bólistiriw obekti byudjet ishindegi fondların qáliplestiriw hám finanslastırıw sıpatında ortaģa shıģadı. Demek, mámleketlik byudjettiń dáramatları anıq kórsetilgen byudjet kategoriyası bolıp, olardı qáliplestiriw hám olardan paydalanıw bólistiriwdiń byudjet mexanizmi arqalı ámelge asıradı.
Mámleketlik byudjet dáramatlarınıń hár túrli kórinislerin qosılģan qun salıģı, akcizler, dáramat salıģı h.t.b byudjet kategoriyalarınıń náwbettegi kórinisleri sıpatında kórsetiwshi tiykarlar jeterli emes. Sebebi usı mazmunģa iye ekonomikalıq kategoriyalar obektiv bolıp, olar ekonomikalıq nızamlardıń háreketin kórsede, olardıń kórinis forması bolsa, málim dárejede, subektiv bolıwı múmkin. Sonıń ushın da dáramatlarınıń hár bir kórinisine tiyisli bolģan qásiyetleri obektiv hárekettegi ekonomikalıq kategoriyanıń - mámleketlik byudjet daramatlarınıń payda bolıw hám sáwleleniw forması bolıp esaplanadı. Bul juwmaqtıń durıslıģın kóp jıllıq ámeliyat ta tastıyıqlaydı.
Mámleket bar eken, mámleketlik byudjetine tólemler de bar boladı. Biraq byudjetke tólewlerdiń forması málim bir basqıshta jámiyettiń aldına qoyģan wazıypalarına muwapıq ráwishte ózgerip baradı, tariyxıy rawajlanıwdıń málim bir basqıshında byudjet tólemleriniń ol yaki bul túriniń sheshiwshi rol oynawı, waqıttıń ótiwi menen bolsa óz áhmiyetin joģaltıp, basqa tólemler menen almastırılıwı múmkin. Bul bolsa, óz náwbetinde, mámleketlik byudjet dáramatları kategoriyasınıń kórsetiw formaların ózgertip barģanda, bul kategoriyanıń saqlanıp qalıwın ańlatadı. Demek, byudjetke tólemler kórinisindegi ózgeris, bir tólemniń basqa biri menen almasıwı ekonomikalıq kategoriya mazmunına emes, bálkim formalardıń evolyuciyası bolıp esaplanadı. Biraq bunda finanslıq hám byudjetlik kategoriyalar qatań obektiv, olardıń kórsetiliw formaları bolsa subektiv, degen juwmaq shıģarmawı kerek. Ekonomikalıq nızamlar háreketi, ekonomikanıń rawajlanıw dárejesi, islep shıģarıw qatnasıqlarınıń jetikligi hám basqa faktorlar, málim dárejede mámleketlik byudjet dáramatlarınıń formaların da belgilep beredi. Bazar ekonomikası sharayatında eń tiykarģı wazıypa ekonomikalıq rawajlanıwģa erisiw, onıń nátiyjeligin támiyinlew, básekilesiwge erisiw esaplansa, bul wazıypalardıń orınlanıwına byudjetke tólemlerdiń formaları hám ózleriniń sezilerli sherikligin qosıw kerek. Olar byudjet dáramatların muģdarlıq tárepten támiyinlep ģana qalmastan, bálkim islep shıģarıwdıń nátiyjeligin asırıw hám finanslıq resurslarınıń da maqsetli bólistiriliwin qollap-quwatlaw kerek. Solay etip, mámleket tárepinen ornatılģan tártip nátiyjesinde payda bolģan byudjetlik tólemlerdiń hár túrli formaları mámleket nızamlarında, finanslıq basqarıw organlarınıń normativ hújjetlerinde óz kórinisin tapqan obektiv faktorlarģa málim dárejede baylanıslı boladı.
Ekinshi basqıshta, joqarıda belgilengenindey, aymaqlıq hám málim maqsetlerge mólsherlengen kóp sanlı fondlardıń qáliplesiwi júz beredi, yaģnıy ulıwma mámleketlik pul fondınıń quramalı bólistiriw processi ámelge asırıladı. Sırtqı tárepten ol barlıq sociallıq bólimlerden ajıralģan ishki byudjet processindey bolıp kórinedi. Haqıyqattan da bólistiriw sociallıq qatnasıqlardıń barlıq tarawların óz ishine aladı. Bul basqıshta jámiyettegi barlıq subektlerdiń mápleri óz – ara soqlıģısadı. Mámlekettegi belgili bir administrativlik-territoriyalıq birlik óz byudjetine iye bolģanı ushın bul basqıshta sonday byudjetlerdiń ulıwma kólemin durıs anıqlaw ayrıqsha áhmiyetke iye. Ol yaki bul byudjettiń qárejetleri orınlarda alınģan dáramatlardıń kólemi menen sáykes kelmewi aqıbetinde olardı qosımsha qarjılar menen támiyinlew zárúriyatı júzege keledi, barlıq tómengi byudjetlerdi balanslastırıw zárúriyatı payda boladı. Sonday etip, quramalı bólistiriw processi payda boladı, onda aymaqlıq bólimleriniń barlıģı qatnasıp, olardıń ayrımları óz qarjıların berse, basqaları bolsa byudjet mexanizmi arqalı óz qarjıların aladı.
Bir waqıttıń ózinde, byudjet hám onıń barlıq bólimlerinde ekonomika, sociallıq taraw, sociallıq támiyinat, oraylastırılģan investiciyalar, hákimiyat hám basqarıw organları hám basqalardıń mútájliklerin qandırıwģa baģdarlanģan maqsetli fondlar qáliplesedi. Bunda álbette ekonomika tarmaqları, sociallıq tarawdıń bólimleri hám taģı da basqalar ortasındaģı qárejetlerin qayta bólistiriw payda boladı.
Byudjet fondları óziniń muģdarına qaray kóp sanlı bolıp bólinedi. Olar mámleketlik byudjettiń barlıq buwınlarında hám bólimlerinde jaratıladı. Sonıń menen birge, shólkemlesken hár bir iri byudjet fondları salıstırmalı tar aylanbalarģa mólsherlengen basqa fondlarģa bólinedi. Máselen, «ekonomikalıq qárejetler» fondı ayrıqsha tarmaqlar fondı, olar bolsa, óz náwbetinde jáne bir fondlarģa bóliniwi múmkin. Bulardıń hámmesi mámleketlik byudjettiń tiykarı sıpatında ulıwma mámleketlik pul fondı hár túrli maqsetlerge mólsherlengenligi, aymaqlıq basqarıwģa tiyisliligi hám ózgeriwsheńligi menen xarakterlenetuģın kóp sanlı fondlar konglomeratinen ibarat bolıp esaplanadı. Bul fond kóp sanlı bólistiriw kanalları arqalı bir tárepten sarplanıp, ekinshi tárepten bolsa ornı tolıp barıladı.
Úshinshi basqıshta byudjet fondları aymaklıq hám maqsetlerge mólsherlengenligi boyınsha qárejet etiledi, yaģnıy kópshilik jaģdaylarda bir múlkshilik forması sheńberinde byudjet qarjılarınıń qaytarılmawı payda boladı. Olardıń haqıyqatta sarplanıwı bolsa byudjetti bólistiriw processiniń aqırģı basqıshında qarjılardı alģanlar tárepinen ámelge asırıladı.