6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

Byudjet dáramatlarınıń strukturalıq dúzilisi hám olardıń klassifikaciyası
Mámleketlik byudjettiń dáramatları ózleriniń derekleri, social- ekonomikalıq xarakteri, múlkshilik forması salıq hám tólewshiler túri, qárejetlerdiń kelip tusiw forması hám olardı byudjetke óndiriw metodlarına muwapıq klassifikaciyalaw múmkin.
Mámleketlik byudjettiń dáramatları óz dereklerine qaray tómendegi gruppalarģa bólinedi:

• 
  salıqlı daramatlar;
  
• 
  salıqsız dáramatlar;
  
• 
  tiklenbeytuģın (qaytarılmaytuģın) tárizde ótkeriletuģın pul qarjıları;
  

Byudjettiń salıqlı daramatları quramı mámleket salıq nızamshılıģına muwapıq ulıwma mámleketlik salıqlardı hám jıyınlardı, aymaklıq salıqlar hám jıyınlar. Bajıxana bajları, bajı jıyınları hám basqa bajı tólemleri, mámleketlik bajı, penya hám járiymalardan ibarat.
Salıqsız dáramatlar quramına tómendegiler kiredi:

• 
  mámleket múlkinen paydalanģınlıģı sebepli daramatlar (salıqlar hám jıyınlar haqqındaģı nızamshılıqqa muwapıq tólengen salıq hám jıyınlardan soń);
  
• 
  byudjet shólkemleri tárepinen kórsetilgen tólemli xızmetlerden kelip tusetuģın daramatlar (salıqlar hám jıyınlar haqqındaģı nızamshılıqqa muwapıq tólengen salıq hám jıyınlardan soń);
  
• 
  puxaralıq – xukukıy, basqarıw hám jınayı sharalardı qollap – quwatlaw nátiyjesinde alınģan qárejetler, sonıń menen bir katarda járiymalar, ózlestiriw, taban tólewler hám mámleket subektlerine jetkerilgen zıyanlardı tiklew boyınsha alınģan qarjılar hám de májbúriy óndirilgen basqa qarjılar;
  
• 
  finanslıq járdem kórinisindegi dáramatlar, yaģnıy byudjet ssudaları hám byudjet kreditlerinen tıskarı;
  
• 
  basqa salıqsız dáramatlar.
  

Túsimlerdiń tómendegi kórinisleri hám byudjet dáramatlarınıń quramında esapqa alınıwı múmkin:

• 
  mámleket múlkin waqtınshalıq paydalanıwģa beriw nátiyjesinde ijara haqı yaki basqa kóriniste alınatuģın qarjılar;
  
• 
  kredit mekemeleri esap betlerinde byudjet qarjılarınıń qaldıģı boyınsha procentler kórinisinde alınatuģın qarjılar;
  
• 
  mámleket múlkine tiyisli bolģan mal – múlkti girewge yamasa isenimli basqarıwģa beriwden alınatuģın qarjılar;
  
• 
  qaytarıw hám haq alıw tiykarında basqa byudjetlerge, sırt ellerge yamasa yuridikalıq shaxslarģa berilgen byudjet qarjılarınan paydalanģanı ushın haqı;
  
• 
  mámleketke derlik tiyisli bolģan xojalıq jámiyetleri ustav kapitalınıń sherikligi yaki akciyalar boyınsha dividendlerge tuwrı keletuģın payda kórinisindegi dáramatlar;
  
• 
  mámleket unitar kárxanaları paydasınıń bir bólimi (salıqlar hám jıyınlar haqkındaģı nızamshılıqqa muwapıq tólengen salıq hám jıyınlardan soń);
  
• 
  mámleketke tiyisli bolģan mal – múlkten paydalanıw nátiyjesinde alınatuģın nızamshılıq kózde tutılģan basqa dáramatlar.
  

Házirgi ámeliyatta mámleketlik byudjettiń dáramatları tómendegi tártipte klassifikaciyalanadı¹:

1. 
   Tuwrı salıqlar. Olardıń quramına yuridikalıq shaxslardıń paydasınan alınatuģın salıq; sawda hám ulıwma awqatlanıw kárxanaları ushın jeke salıq tóleminen (mikrofirmalar hám kishi kárxanalar menen birgelikte) mámleketlik byudjetine ajıratpalar; fizikalıq shaxslardıń dáramatınan alınatuģın salıqlar hám isbilermenlik xızmeti menen shuģıllanıp atırģan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardıń dáramatınan alınatuģın qatań salıqlar kiredi.
   
2. 
   Janapay salıqlar. Bul salıqlardıń quramı qosılģan qun salıģı; akcizler; bajıxana bajları; fizikalıq shaxslardan alınatuģın birden-bir baj tólemi; transport quralları ushın benzin, dizel janılģısı hám gaz paydalanıwına fizikalıq shaxslardan alınatuģın salıqlardan ibarat.
   
3. 
   Resurs tólemleri hám mal–múlk salıģı. Bul gruppaģa kiriwshi salıqlar hám tólemler mal–mulk salıģı; jer salıģı; jer astı baylıqlarınan paydalanģanlıq ushın salıq hám suw resurslarınan paydalanģanlıq ushın salıqlardı óz ishine aladı.
   
4. 
   Ústeme paydadan alınatuģın salıq.
   
5. 
   Abadanlastırıw hám sociallıq infrastrukturanı rawajlandırıw ushın salıq.
   
6. 
   Basqa daramatlar.
   

Óziniń social – ekonomikalıq belgisine kóre mámleketlik byudjettiń daramatları eki gruppaģa bólinedi:
- xojalıq júritiwshi subektlerden alınatuģın dáramatlar;
- xalıqtan túsetuģın túsimler.
Múlkshilik formalarına kóre mámleketlik byudjettiń dáramatlarları tómendegishe boladı:
- mámleketlik emes sektordan alınatuģın dáramatlar;
- mámleket xojalıqlarınan alınatuģın dáramatlar;
- xalıqtan alınatuģın qárejetler.
Mámleketlik byudjettiń dáramatları májbúriy yamasa ıxtıyarıy tárizde óndiriliwi múmkin. Bunda dáramatlardı májbúriy formada qamtıydı. Mámleketlik byudjet daramatların qáliplestiriwde májbúriy yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen málim bir qárejetler belgilengen múddetlerde ótkeriliwi zárúrligi ańlatıladı. Ol yaki bul tólemdi nızam tarepinen májbúriy dep aytıwı tólenbegen summalardıń májbúriy óndiriliwi kózde tutıladı. Bul jaģday byudjettiń orınlanıwı ushın júdá úlken áhmiyetke iye bolıp, qarjılardı tolıq hám óz waqtında byudjetke tartıwģa baģdarlanģan.
Subektleriniń dáramatları byudjet ıxtıyarına eki turli metodlardı qollanıw arqalı ámelge asırıladı:

1. 
   salıqlı metodlar;
   
2. 
   salıqsız metodlar.
   

Salıqlı metodları ushın qarjılardıń mámleketlik byudjet paydasına anıq belgilengen muģdarlarda hám aldınnan ornatılģan múddetlerde óndiriliwi xarakterli bolıp esaplanadı. Salıqlardıń óndiriliwi mámleket jalpı ishki (milliy) ónim hám milliy dáramatınıń bólistiriliwi hám qayta bólistiriliwi menen baylanıslı. Olar járdeminde xojalıq júritiwshi subektler hám xalıqqa tiyisli bolģan qarjılardıń bir bólimi mámleket ıxtıyarına ótkeriledi. Salıqlardıń quramına qosılģan qun salıģı, akcizler, dáramat salıģı, jer salıģı, mal – múlk salıģı hám basqa salıqlar kiredi.
Salıqlar, tólemler, jıyınlar bajlar hám májbúriy ajıratpalardıń ayrıqsha formaları hám túrleriniń jıyındısı mámleketlik byudjet dáramatlarınıń jeke sistemasın qáliplestiredi. Hár túrli subektlerden kelip túsetuģın mámleketlik byudjettiń dáramatları ulıwma mámleketlik mútájliklerin támiyinlep, bir – biri menen óz – ara baylanıslı.
Mámleketlik byudjet dáramatlarınıń quramı hám onıń strukturası turaqlı emes. Olar mámleket rawajlanıwın hám mámlekettiń aldındaģı wazıypalarınıń ózgeriwine muwapıq ráwishte ózgerip baradı.
Milliy ekonomikada qollanılıp atırģan mámleketlik byudjet daramatları sistemasınıń nátiyjeligi qarjılardıń byudjetke túsimin shólkemlestiriwge tikkeley baylanıslı. Bul nárse tómendegilerdi óz ishine aladı:
- byudjetke tiyisli bolģan dáramatlardı (salıqlar, tólemler, bajlar, ajıratpalar hám basqalar) huqıqıy tárepten rásmiylestiriw;
- dáramatlardı (tólemlerdi) byudjetke ótkeriw tártibi;
- qárejetler túsiminiń kólemi hám múddetlerin anıqlaw tártibi;
- byudjetke dáramat ótkeriwshilerdi esapqa alıw;
- byudjetke dáramat ótkeriwshilerdiń juwapkershiligi;
-byudjetke dáramatlardı óz waqtında hám tolıq ótkeriwdi támiyinlewge baģdarlanģan ilajlar sisteması;
-byudjetke dáramatlardı óndiriwde salıq organlarınıń hukık májbúrlikleri.
Joqarıdaģılardı islep shıģarıw hám ámelge asırıwda mámleket hám byudjetke dáramatların tólewshiler ortasındaģı máplerin támiyinlewge úlken itibar beriw lazım.