7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

V. 
Elementar sababiy aloqa quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi.

Vaqtda oldinma-ketinlik: sabab oqibatdan oldin keladi. Shuni qayd etish lozimki, 
bu sababiy aloqaning zaruriy, lekin etarli bo‗lmagan sharti. Agar biron-bir voqea boshqa 
voqeadan keyin yuz bersa, bundan mazkur boshqa voqea uning sababi bo‗lib xizmat qiladi, 
degan xulosa kelib chiqmaydi. «Bundan keyin – demak buning natijasida» degan tamoyilga 
ko‗ra mulohaza yuritish mantiqiy xatodir. Aksariyat bid‘atlar zamirida ayni shunday xato yotadi.

Uzluksizlik: sabab va oqibat o‗rtasida vaqtga yoki makonga doir tafovut bo‗lishi 
mumkin emas, bir narsadan boshqa narsaga o‗tish ularning o‗rtasidagi makon va vaqt oralig‗ini 
biron-bir «bo‗shliq»siz to‗ldiruvchi jarayondir.

Nosimmetriklik: sababiy aloqani orqaga qaytarib bo‗lmaydi, ya‘ni agar A V ning 
sababi bo‗lsa, V A ning sababi bo‗lishi mumkin emas.

Turg‘unlik: ayni bir sabab ayni bir sharoitda ayni bir oqibatni keltirib chiqaradi. Bu 
tabiatning bir xilligi tamoyilidir. U tabiat hech qachon «aldamasligi»ni anglatadi: agar biron-bir 
sabab bir marta muayyan oqibatni keltirib chiqargan bo‗lsa, u mazkur oqibatni har doim keltirib 
chiqaradi (agar bu oqibat yuz bergan bo‗lmasa, ayni hol sharoitlar o‗zgargani bilan izohlanadi). 
Tabiatning bir xilligi tamoyili ulkan amaliy ahamiyat kasb etadi, chunki voqealarni bashorat 
qilish va ularni boshqarish imkonini beradi.
Sababiy aloqalar. Sababiy aloqalarning bunday real va umumiy jihatini inkor etish, 
oqibatning sababini narsa, hodisalarning o‗zidan emas, balki tashqaridan izlash asosida kelib 
chiqadi. Sabab va oqibat aloqaining teleologik ta‘limotiga ko‗ra, olam oqibatlarida Xudodan 
bo‗lak sabab yo‗q, har qanday o‗zgarish va harakat Yaratuvchining amri bilan sodir bo‗ladi. 
Bunda sababiyat emas, balki maqsadga muvofiqlik mavjud bo‗lib, narsa, hodisalarning tartibi 
azal irodasi bilan belgilanadi. 
Olamdagi o‗simlik va organizmlarning muhit, shart-sharoitga moslashganligi ba‘zi 
organizmlarni muhitga ko‗ra hatto o‗z rangi, tashqi qiyofasini o‗zgartira olishi, ayrim gullarning 
faqat erta tongda ochilishi, ba‘zi kasalliklar fasllar, quyosh faolligining oshishi hollari bilan 
bog‗liq ravishda kuchayishi kabi hodisalar sabab va qonunlar ifodasidir. Xususan, Ch. Darvin 
o‗z evolyutsion ta‘limotini, turlarning kelib chiqishi va tabiiy tanlanish jarayonini xuddi shu 
maqsadga muvofiqlik hodisasini ilmiy o‗rganish asosida yaratgan edi. 
Sababiy aloqa masalasini obyektiv idealistik tushunish ham bor. Bunday oqim tarafdorlari 
barcha hodisalarning tub sababi "g‗oyalar dunyosi" (Aflotun), sabab va oqibat "Absolyut g‗oya" 
(F.Gegelь) rivojlanish holatining ma‘lum shaklini ifodalaydi, deb tushuntiradi. Subyektiv 
idealistlar D. Yum, I. Kant hamda maxistlar sababiyatni sezgilar, g‗oyalarning muayyan, 
izchillikdagi aloqai, inson zehniga xos xususiyat deb tushuntiradilar. Jumladan, E. Max: 
"Tabiatda sabab ham, oqibat ham yo‗q; sabab va oqibat tafakkurimiz mahsulidir", deb 
hisoblaydi. D. Djins, G. Fayxinger, L. Vitgenshteynlar «sabab» tushunchasi faqat voqealarni 
sharhlashning qulay usuli, xolos, uning voqelik bilan aloqasi yo‗q, deb hisoblaydilar. Sababiy 

---

121 
aloqalar qonuniyat tarzida olam va unga xos o‗zgarishlarning mohiyatidan kelib chiqadi hamda 
undagi aloqadorlik, munosabatning o‗ziga xos shakli sifatida amal qiladi.
Dunyoda barcha hodisalar, o‗zgarishlar, jarayonlar muqarrar tarzda muayyan sabablar 
tufayli yuz beradi. Dunyoda sababsiz hodisalar yo‗q va bo‗lishi mumkin ham emas. Barcha 
hodisalar sababiy belgilangan, degan qoida sababiyat qonunida qayd etilgan. Bu qonunni tan 
oluvchi va uni borliqning barcha hodisalariga tatbiq etuvchi faylasuflar deterministlar deb 
ataladi. Zaruriy voqealar ham, tasodifiy voqealar ham o‗z sabablariga ega bo‗ladi. Olam 
taraqqiyotidagi aloqalar sababiyatga, umumiy qonuniyatga bo‗ysunadi. Olamda sababsiz 
hodisalar mavjud emas, degan fikr determinizmdir, sababiyat qonunini inkor etuvchi faylasuflar 
esa indeterministlar deb ataladi. Sababiyat va zaruriyatni inkor etib, bu kategoriyalarni 
voqelikdan ajratgan holda tushuntiruvchi oqim indeterminizm, deb ataladi. Determinizmdan voz 
kechish (indeterminizm), mohiyat e‘tibori bilan, fanni falajlikka mubtalo etadi, chunki sababsiz 
hodisalar tabiatini ilmiy tushunchalar mumkin emas.
Indeterminizm sababiy aloqalarni mutlaqo inkor etadi yoki uni tafakkurga xos hodisa, deb 
hisoblaydi. Jumladan, ayrim hozirgi zamon Јarb fiziklari mikroolamda ham, psixik jarayonlarda 
ham, ijtimoiy hayotda ham sababiyat yo‗qligini isbotlashga urinmoqda. Dalil sifatida ular klassik 
mexanika qonunlarini, mikroprotsesslarga va kvant mexanikasiga qo‗llanilishi mumkin emas, 
deb ko‗rsatmoqdalar. Ular makro va mikro jarayonlarning o‗ziga xos jihatini e‘tiborda 
tutmaganlari holda, makro jismning fazodagi holati va tezligini ayni bir vaqtning o‗zida aniqlash 
mumkinligi masalasini mikrozarralarning koordinati va impulьsini bir vaqtda cheksizlik bilan 
aniqlash mumkin emasligi masalasiga qarshi qo‗ymoqdalar.
Biroq, klassik fizika qonunlarini kvant mexanikasiga mos kelmaganligi mikrozarralar 
olamida sababiy aloqa yo‗qligini bildirmaydi. Shu bilan birga, mikrozarralar o‗z harakatida hech 
qanday qonuniyatga bo‗ysunmaydi va hech qachon erkin yo‗nalishda bo‗lmaydi. Shuni ham 
hisobga olish zarurdirki, kvant mexanikasi o‗rganadigan mikrozarralar klassik mexanika 
o‗rganadigan obyektlardan sifat jihatidan farqlanadi. Buni hozirgi zamon fizikasining dalillariga 
qarab isbotlash mumkin.
Sabab va oqibat zanjirida birinchi kelgan hodisa sabab, undan so‗ng sodir bo‗lgan voqea 
oqibat bo‗lar ekan, lekin bundan har qanday ketma-ket kelgan hodisalarning birinchisi doim 
sabab, ikkinchisi doim oqibat bo‗laveradi, degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Chunonchi, yoz 
bahordan so‗ng keladi, kunduzdan so‗ng tun boshlanadi, bundan bahor yozga sabab yoki 
kechasiga kunduzi sabab, deb xulosa chiqarish tamomila nojo‗ya bo‗lar edi. Bu misollardagi 
hodisalarning asli sababi Erning o‗z o‗qi va Єuyosh atrofida aylanishidir.
Sabab va oqibat bir-biri bilan o‗rin almashishi, oqibat boshqa hodisaga nisbatan sabab 
rolini o‗tashi ham mumkin. Masalaning bu jihatini ushbu misolda ko‗ramiz. Muayyan 
organizmning biror qismini, o‗ziga xos patologiyasini o‗rganish uni davolashning yo‗li va 
metodlarini ishlab chiqishga sabab bo‗ladi. Organizmning shu kasallangan qismini davolash 
oqibatida yana bir boshqa qismidagi kasallikning oldini olishga sabab bo‗ladi. Sabab va 
oqibatning mazkur holatini xarakterlab, sabab bilan natija doimo o‗rin almashtirib turadi, ya‘ni 
hozirgi vaqtda sabab bo‗lgan narsa boshqa vaqtda natija bo‗ladi va aksincha. 
Inson o‗z amaliyotida sabab va oqibat aloqasining muhim hamda nomuhim tomonlarini, 
sababiy aloqalarning xilma-xilligini birdaniga ajratib va bilib ololmaydi. Shuning uchun 
kuzatish, bilish, amaliy faoliyat jarayonida muayyan oqibatning kelib chiqishidagi aniq 
sababning o‗rni va ahamiyatini anglash, asosiy va asosiy bo‗lmagan, ichki va tashqi sabablarga 
ajrata olish kerak. Asosiy sabab hodisa va jarayonning kelib chiqishini zaruran belgilaydigan 
hamda uning eng muhim xususiyatlarini ifodalovchi sababdir. Asosiy bo‗lmagan sabab esa 
voqea va hodisaning yo‗nalishini belgilamaydigan, unga aytarlik ta‘sir ko‗rsata olmaydigan 
sababdir. Masalan, ijtimoiy rivojlanishni belgilaydigan asosiy sabab moddiy va ma‘naviy 
boyliklardir. Geografik muhit va aholi zichligi ham jamiyat taraqqiyotiga muayyan tarzda ta‘sir 
ko‗rsatadi.

---

122