7. Atsetilxolinning sintezi hám biologiyalıq roli

METABOLIZME HÁM ORGAN FUNKSIYASIN GORMONAL TÁRTIBI
L METABOLIZME HÁM HUYUJAYARARO REJIMIN TÁRTIP TUTIRISHNING TIYKARǴI SISTEMALARI.
BAYLANISLAR
kóp kletkali organizmdiń normal islewi ushin bólek kletkalar, toqimalar hám organlar ortasindaǵi munasábetler zárúr. bul munasábetler 4 tiykarǵi tártipke saliw sistemasi tárepinen ámelge asiriladi (11-1-súwret).
• nerv impulslari hám neyrotransmitterlar arqali orayliq hám periferik nerv sistemalari ;
• endokrin sistemasi endokrin bóz hám qanǵa ajralip shiǵis hám túrli maqsetli kletkalar almasinuviga tásir etiwshi gormonlar arqali ;
• kletkalararo bosliqta ajralip shiǵis hám jaqin kletkalar yamasa birdey kletkaniń receptorlari (prostaglandinlar, as qazan -ishek gormonlari, gistamin hám basqalar ) menen óz-ara tásir etiwshi túrli birikpeler arqali parakrin hám avtokrin sistemalar ;
• Arnawli beloklar (sitokinlar, áyyemgiorlar) arqali immunitet sisteması. A. TÁRTIBIYOT SISTEMALARINIŃ IERARXIYASI

• 
  Metabolizm hám organizm funktsiyaların tártipke salıw sistemaları 3 ierarxik dárejeni quraydı.
  
• 
  Birinshi dáreje - oraylıq nerv sisteması. Nerv kletkaları sırtqı hám ishki ortalıqtan signallardı qabıl etip, olardı nerv impulsi formasına aylantıradı hám ximiyalıq signallar - dáldalshılar járdeminde sinapslar arqalı uzatadı. Mediatorlar effektor kletkalar daǵı metabolik ózgerislerdi keltirip shıǵaradı.
  
• 
  Ekinshi dáreje - endokrin sistema. Oǵan gipotalamus, gipofiz bezi, gormonlarni sintez etiwshi hám tiyisli stimul tásirinde olardı qanǵa shıǵaratuǵın periferik endokrin bóz (sonıń menen birge, bólek kletkalar ) kiredi.
  
• 
  Úshinshi dáreje kletka ishindegi. Bul kletka ishindegi yamasa málim bir metabolik joldaǵı metabolizmdagi ózgerislerden ibarat bolıp, tómendegilerden ibarat :
  
• 
  • yoki inhibisyon arqalı ferment aktivliginiń ózgeriwi ;
  
• 
  • oqsil sintezini induksiya yamasa repressiya qılıw mexanizmi arqalı fermentler sanınıń ózgeriwi yamasa olardı joq etiw tezliginiń ózgeriwi;
  
• 
  • hujayra membranaları arqalı elementlardı tasıw tezliginiń ózgeriwi.
  

B. METABOLIZME HÁM FUNKSIYALARDI TÁRTIP BERIWDE GORMONLARNING ORNI.
Túrli organlarda hár qıylı tártipke salıw mexanizmleri hám metabolizmini baylanıstıratuǵın birlestiruvchi regulyatorlar bolıp tabıladı. Olar túrli organlarda hám oraylıq nerv sistemasında payda bolatuǵın signallardı alıp juretuǵın ximiyalıq xabarshılar retinde isleydi. Kletkanıń gormon tásirine bolǵan munasábeti júdá túrme-túr bolıp, gormonning ximiyalıq dúzilisi hám gormonning tásiri jóneltirilgen kletka túri menen belgilenedi.
Qanda gormonlar júdá tómen konsentraciyalarda bar. Signallardı kletkalarǵa etkazish ushın gormonlar tán alınıwı hám arnawlı kletka belokları - joqarı ayriqshalıqqa iye receptorları menen baylanısıwı kerek.
Gormonning fiziologikalıq tásiri túrli faktorlar menen belgilenedi, mısalı, gormonning konsentraciyası (bul tiykarınan bawırda júz bolatuǵın gormonlarning bólekleniwi nátiyjesinde inaktivatsiya tezligi hám ajralıp shıǵıw tezligi menen belgilenedi).gormonlar jáne onıń organizmdegi metabolitlari), onıń tasıwshı beloklarǵa jaqınlıǵı (steroid hám qalqansimon gormonlar beloklar menen birgelikte qan aǵımı arqalı tashiladi), maqsetli kletkalar maydanı daǵı receptorlardıń sanı hám túri.
Gormonlarning sintezi hám sekretsiyasi oraylıq nerv sistemasına kiretuǵın sırtqı hám ishki signallar menen Xoshametlantiriladi (11-2-súwret).


Y— retseptor: • - gormon yoki boshqa signal.
Suwret11-1. Metabolik tártipke salıw sistemaları. A - endokrin - gormonlar bóz tárepinen qanǵa shiǵarıladı, qan aǵımı arqalı tashiladi hám maqsetli kletka receptorları menen baylanısadı ; B - parakrin - gormonlar kletkadan tısqarı boslıqqa shiǵarıladı hám qońsılas kletkalardıń membrana receptorları menen baylanısadı ; B - avtokrin - gormonlar kletkadan tısqarı boslıqqa ajralıp shıǵadı hám gormon ajıratıwshı kletkanıń membrana receptorları menen baylanısadı.
Bul neyronal signallar gipotalamusga baradı, ol erda olar peptidlarni shıǵaratuǵın gormonlar (anglichan tilinen,-bosatish - shıǵarıw ) - liberinlar hám statinlar sintezini xoshametlantiradilar, olar óz gezeginde aldınǵı gipofiz beziniń gormonlari sintezi hám sekretsiyasin xoshametlentiredi yamasa inhibe etedi. Tropik gormonlar dep atalatuǵın aldınǵı gipofiz gormonlari periferik endokrin bózdan gormonlar payda bolishini hám sekretsiyasin xoshametlentiredi, olar ulıwma qan aylanıwına kiredi hám maqsetli kletkalar menen óz-ara tásir etedi.
Dene degi gormonlar dárejesin saqlap turıw unamsız qayta baylanıs mexanizmin támiyinleydi. Unamsız qayta baylanıs mexanizmi arqalı maqsetli kletkalar daǵı metabolitlar kontsentratsiyasınıń ózgeriwi endokrin bózda yamasa gipotalamusda tásir etiwshi gormonlar sintezini bostiradi. Tropik gormonlarning sintezi hám sekretsiyasi endokrin periferik bózning gormonlari tárepinen bostiriladi. Bunday teris baylanıs halqaları búyrek ústi bózi, qalqansimon bóz hám jınıslıq bózning gormonlarini tártipke salıw sistemalarında isleydi.
Barlıq endokrin bóz bul tárzde tártipke solinmaydi. Posterior gipofiz beziniń gormonlari (vazopressin hám oksitotsin) gipotalamusda prekursorlar retinde sintezlanadi hám neyrohipofizning terminal aksonlarining granulalarida saqlanadı. Pankreatik gormonlar (insulin hám glyukagon) sekretsiyasi qan daǵı glyukoza kontsentratsiyasına tikkeley baylanıslı.

• 
  Kletkalararo óz-ara tásirinlerdi tártipke salıwda to'men molekulyar salmaqlıqtaǵı belok birikpeleri, sitokinlar de qatnasıw etedi. Sitokinlarning kletkanıń túrli funktsiyalarına tásiri olardıń membrana receptorları menen óz-ara tásiri menen baylanıslı. Kletka ishindegi mediatorlarning qáliplesiwi arqalı signallar yadroǵa uzatıladı, bul erda málim genler aktivlesedi hám belok sintezi induktsiya etiledi. Barlıq sitokinlar tómendegi ulıwma ayrıqshalıqlarǵa iye:
  
• 
  • organizmning immun reakciyası waqtında sintezlanadi, immun hám isiw reakciyalarınıń dáldalshısı bolıp xızmet etedi hám tiykarınan avtokrin, ayırım jaǵdaylarda parakrin hám endokrin aktivlikke iye;
  
• 
  • o'sish faktorları hám kletka differentsiatsiyasi faktorları retinde isleydi (bul halda olar tiykarınan jańa beloklardı sintezini talap etiwshi aste kletka reakciyaların keltirip shıǵaradı );
  

Suwret11-2. Denediń tártipke salıw sistemalarınıń munasábetler sxeması. 1 - gormonlarning sintezi hám sekretsiyasi sırtqı hám ishki signallar menen xoshametlantiriladi; 2 - neyronlar arqalı signallar gipotalamusga kiredi, bul erda olar shıǵaratuǵın gormonlar sintezi hám sekretsiyasin xoshametlentiredi; 3 - shıǵaratuǵın gormonlar tropik gipofiz gormonlarining sintezi hám sekretsiyasin xoshametlentiredi (liberinlar) yamasa inhibe etedi (statinlar); 4 - tropik gormonlar periferik endokrin bózning gormonlari sintezi hám sekretsiyasin xoshametlentiredi; 5 - endokrin bózning gormonlari qan aǵımına kiredi hám maqsetli kletkalar menen óz-ara tásir etedi; 6 - unamsız teris baylanıs mexanizmi arqalı maqsetli kletkalar daǵı metabolitlar kontsentratsiyasınıń ózgeriwi endokrin bóz hám gipotalamusning gormonlari sintezini inhibe etedi; 7 - tapik gormonlarning sintezi hám sekretsiyasi endokrin bózning gormonlari tárepinen bostiriladi; © - gormonlar sintezi hám sekretsiyasin xoshametlew; 0 - gormonlar sintezi hám sekretsiyasin bastırıw (unamsız teris baylanıs ).

• pleiotropik (polifunksional) aktivlikke iye.
B.GORMONLARNING KLASSIFIKACIYASI HÁM NOMENKLATURASI
Ximiyalıq dúzilisi, biologiyalıq funktsiyaları hám tásir mexanizmine kóre klassifikaciyalanadı.
1. Gormonlarning klassifikaciyası
ximiyalıq dúzilisi boyınsha
Ximiyalıq dúzilisine kóre gormonlar 3 gruppaǵa bólinedi: peptid (yamasa belok ), steroid hám aminokislotalardıń Peptid bolmaǵan tuwındıları (11-1-keste).
1. Gormonlarning biologiyalıq funktsiyalarına kóre klassifikaciyası
Biologiyalıq funktsiyalarına kóre, gormonlarni bir neshe gruppalarǵa bolıw múmkin (11-2-keste). Bul klassifikaciya shártli, sebebi birdey gormonlar túrli funktsiyalardı orınlawı múmkin. Mısalı, adrenalin yog 'va uglevod almasınıwın tártipke salıwda qatnasadı hám bunnan tısqarı, júrek tezligin, qan basımın hám tegis bulshıq etlerdiń qısqarıwın tártipke saladı. Kortizol tekǵana glyukoneogenezni xoshametlentiredi, bálki NaCl ni ustap turıwına da sebep boladı.

11-1-keste. Gormonlarning ximiyalıq dúzilisi boyınsha klassifikaciyası