7-mavzu: Buyurtmali kalkulyasiya qilish usuli. Reja: Buyurtmalar bo’yicha kalkulyasiyalashga asosiy yo’ndoshuv. Haqiqiy va meyo’riy kalkulyasiyalash

To‘g‘ri mehnat haqini to‘lash me’yori. Har bir jarayon yoki ish turini 
bajarish uchun hisobot davrida to„lanishi belgilanayotgan mehnat xarajatlarini 
ifodalaydi. Amaliyotda mehnat haqini to„lash oson aniqlanadi, chunki ular 
mehnat shartnomasida qayd qilingan yoki xo„jalik yurituvchi subyekt rahbari 
tomonidan belgilab qo„yilgan bo„ladi. Har bir ishchi razryadi uchun maosh 

---

oralig„i (diapozon) belgilangan bo„lib, bu diapozon ichida ham turlicha bo„lishi 
mumkin va ular har bir jarayon uchun o„rta me‟yoriy maosh bilan aniqlanadi. 
Agar, mahsulotni ishlab chiqargan ishchi haqiqiydan kam olsa ham haqiqiy 
mehnat xarajatini hisoblashda maosh to„lash me‟yoridan foydalaniladi. 
Umumishlab chiqarish xarajatlari me’yori. Bu xarajat me‟yorlari 
koeffitsientlarni hisoblash orqali amalga oshiriladi. Koeffitsientlarni hisoblash 
esa avval amalga oshirilgan ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash 
koeffitsientini hisoblashga o„xshaydi. Lekin bitta asosiy farq bor – u ham 
bo„lsa umumishlab chiqarish xarajatlari ikki qismdan iborat: shartli 
o„zgaruvchan va shartli o„zgarmas (shartli doimiy) xarajatlar bo„lib, ularni 
hisoblash uchun turli manbalardan foydalaniladi. 
Shartli o‘zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yoriy 
koeffitsienti. U rejalashtirilgan o„zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari 
miqdorini asosiy mezon sifatida rejalashtirilayotgan koeffitsientga (masalan, 
mashina-soat miqdoriga, asosiy ishlab chiqarish jarayonida band bo„lgan 
ishchilarning ish haqi miqdoriga va sh.k.) bo„lib aniqlanadi. Umuman olganda 
deyarlik barcha rivojlangan mamlakatlarda ana shu borada mezon sifatida uchta 
ko„rsatkichdan biri tanlab olinadi. Bular: mashina soat, asosiy ishlab 
chiqarishda band bo„lgan ishchilar ish haqi miqdori yoki ishlab chiqarish 
xarajatlari miqdori. Bunda boshqa asosdan ham foydalanish mumkin. 
Shartli doimiy umumishlab chiqarish xarajatining me’yoriy koeffitsienti. 
U - doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari miqdorining odatdagi ishlab 
chiqarish quvvatiga (bu holda to„g„ri mehnat sarfi soat me‟yorida aniqlanadi) 
nisbati sifatida aniqlanadi. 
Odatdagi (normal) quvvatdan asosiy mezon sifatida foydalanish 
maqsadga muvofiq. Chunki, u ko„proq real holatni o„zida aks ettiradi va shunga 
muvofiq uning ishonchlilik darajasi yuqori bo„ladi.