7-mavzu. Qoraxoniylar davlati. G‘aznaviylar va saljuqiylar davlatlari reja

«shahanshoh»  ga  mos  keladi.  Qoraxoniylarga  qarashli  yerlar  tamg‘achxon  tomonidan  uning 

o‘g‘illari,  qarindoshlari  o‘rtasida  taqsimlangan  edi.  Shu  bois  yer-mulk  masalasida  ota-o‘g‘il, 

amaki  va  jiyanlar  o‘rtasida  doimiy  nizolar  yuz  berib,  u  siyosiy  ahvolga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatib 

turgan. 

Qoraxoniylar  Movarounnahrni  bosib  olgach  bu  yerdagi  ijtimoiy-siyosiy  hayotda  katta 

o‘zgarishlar sodir bo‘lganligi bois, Qoraxoniylar o‘z davlatlarini viloyatlarga bo‘lib tashlaydilar. 

Movarounnahr  viloyatining  poytaxti  Samarqand,  Farg‘onaniqi  esa  O‘zgand  shahri  edi.  Bu 

viloyatlar boshliqlari  elekxonlar bo‘lib ular Qashg‘ardagi tamg‘achxonlarga rasman tobe edilar. 

Qoraxoniylar  davrida  Samarqand  elekxoni  ancha  kuchayib  ketgan  edi.  Samarqand  elekxoni 

saroyida Somoniylar davlatida bo‘lgani kabi vazir, sohibi-borid, mustavfiy, hojib, rais-muxtasib 

kabi  amaldorlar  bo‘lgan.  Ta’kidlash  joizki,  Qoraxoniy  hukmdorlari  musulmon  ulamolari  bilan 

qalin aloqa o‘rnatganlar va imomlar, sayidlar, shayxlar, sadrlarni qo‘llab-quvvatlaganlar. 

Keyingi davrdagi yangi adabiyotlarda ta’kidlanishicha, Qoraxoniylar davrida jamiyatning 

ijtimoiy bo‘g‘inlari qo‘yidagicha bo‘lgan: 

- xoqon-ul-xoqon, Qoraxon yoki tamg‘achxon. Eng yuqori oliy mansabdor shaxs, 

davlatning oliy boshlig‘i; 

-  elekxon  –  xoqondan  keyingi  pog‘onada  turuvchi  shaxs.  U  xoqon  xonadoniga 

mansub bo‘lib, viloyatning mulk sohibi hisoblangan; 

-  iqtadorlar  –  Qoraxoniylar  davlatining  tayanch  qatlami,  asosiy  harbiy 

harakatlarni  amalga  oshiruvchi  jangovar  bo‘linmalar  vakillari.  Ular  o‘z  martabalariga 

ko‘ra bir-birlaridan farq qilganlar, ya’ni, tumanlar va viloyatlar miqyosidagi iqtadorlar; 

- islom dinining peshvolari – imomlar, sayidlar, shayxlar, sadrlar. Qoraxoniylar 

musulmon  ruhoniylari  bilan  yaxshi  munosabatlarda  bo‘lgan  bo‘lib,  davlatda  diniy 

mansabdorlarning mavqei nihoyatda baland edi; 

- hokimlar, raislar, muhtasiblar va boshq. Bunday shaxslar Somoniylar davrida 

bo‘lgani  kabi  Qoraxoniylar  davrida  o‘z  mavqelarini  mustahkam  saqlab  olgan  ijtimoiy 

qatlamlardir; 

- tariqchilar – ziraotkorlarning turkcha nomi, qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan 

ta’minlovchi asosiy ijtimoiy qatlam; 

- hunarmandlar va savdogarlar – turli xildagi xo‘jalik ahamiyatiga molik ashyo, 

asbob-anjomlar yasovchi, tayyorlovchi mehnatkash qatlam va savdo-sotiq bilan mashhur 

bo‘lgan shahar ahli; 

-  ko‘chmanchilar  –  chorvadorlar  ya’ni,  chorva  mahsulotlarini  yetishtiruvchi 

asosiy qatlam. 

Qoraxoniylar  davrida  oddiy  xalq  –  budun,  soliq  to‘lovchi  fuqaro  –  raiyyat,  qabila 

boshliqlari – bek, savdogarlar – sart deb atalgan. 

---

Somoniylar  davrida  juda  katta  kuchga  ega  bo‘lgan  dehqonlar,  yirik  yer  egalari 

Qoraxoniylar  darvida  o‘z  ta’sirini  asta-sekin  yo‘qota  bordilar.  Qoraxoniylar  bu  yirik  yer 

egalarining mulklarini,  yerlarini zo‘rlik bilan tortib olib o‘zlariga xizmat qiluvchi amaldorlarga, 

lashkarboshilariga  bo‘lib  berdilar.  Shartli  ravishda  foydalanishga  berilgan  bu  yerlar  tarixiy 

manbalarda  «iqta»  deb,  yer  egalari  esa  «iqtador»  deb  atalgan.  Asta-sekin  bu  yerlar  avloddan 

avlodga  meros  sifatida  o‘tadigan  bo‘ldi.  Iqta  bilan  bir  paytda  yerga  egalik  qilishning  boshqa 

turlari ham mavjud edi. 

Bu  davrda  Movarounnahrda  dindorlarga  va  diniy  idoralarga  tegishli  vaqf  yerlari  ham 

ancha  kengaydi,  bu  esa  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotda  musulmon  dindorlarining  o‘rni  katta 

bo‘lganligidan dalolat beradi. 

Bu davrda yerga egalik qilishning xususiy shakli oz miqdorda bo‘lsa-da saqlanib qolindi. 

Bu  yerda  shuni  unutmaslik  kerak-ki,  Movarounnahrga  Qoraxoniylar  bilan  birga  juda  ko‘p 

ko‘chmanchi  turkiy  qabilalar  kirib  keldi.  Ushbu  qabilalar  Qoraxoniy  hukmdorlarga  ko‘rsatgan 

xizmatlariga  qarab  katta-katta  yerlarga,  serunum  yaylovlarga  egalik  qildilar.  Ba’zi  hollarda 

sug‘oriladigan dehqonchilik yerlari ham ko‘chmanchilarga yaylov tariqasida bo‘lib berilgan.