7-mavzu. Qoraxoniylar davlati. G‘aznaviylar va saljuqiylar davlatlari reja

 

G‘aznaviylar davlati 

G‘aznaviylar  davlati  Movarounnahrdagi  bosib  olingan  hududlarning  cheklanganligi  va 

nisbatan  tarixan  qisqa  davr  –  Movarounnahrda  bor-yo‘g‘i  40  yilga  yaqin  hukmronlik  qilgan 

bo‘lsa-da,  O‘zbekiston  davlatchiligi  tarixidagi  muhim  bosqichlardan  biri  hisoblanadi.  Chunki, 

G‘aznaviylar  paydo  bo‘lishi  davri  –  X  asr  oxiri  –  XI  asr  boshlarida  paydo  bo‘lgan  boshqa 

davlatlar    -  Saljuqiylar  va  Qoraxoniylar  kabi  o‘ta  muhim  tarixiy  ahamiyat  kasb  etgan  voqea  – 

nafaqat  Movarounnahr,  balki  butun  O‘rta  Osiyoda  turkiy  davlatchilikning  o‘zil-kesil  qaror 

topganligini  ko‘rsatadi.  Shu  bois,  ushbu  paragrafda  G‘aznaviylar  davlatchiligi  tarixi  haqida 

qichqacha ma’lumot berib o‘tishni lozim topdik. 

Demak,  G‘aznaning  siyosiy  markaz  sifatida  yuksalishi  X  asrning  ikkinchi  yarmidan 

boshlanadi.  G‘aznaviylar  sulolasining  asoschisi  Amir  Nasiriddin  ud-davla  Sabuqtegin  G‘oziy 

kelib chiqishiga ko‘ra turkiy qavmga mansub edi. Ayrim o‘rta asrlar manbalarida, xususan, XIV 

asrda yashab o‘tgan Muhammad Shabangaroyning «Majma al-ansab» nomli asarida berilishicha, 

Sabuqtegin  Issiqko‘l  bo‘yidagi  hukmdori  qarluq  bo‘lgan  Barsxon  degan  joyda  tug‘ilgan. 

Yoshligida  Sabuqtegin  asir  olinadi  va  to‘rt  yil  tuxsi  qabilasida  tutqunda  bo‘lgach,  uni 

Movarounnahrlik savdogarlarga sotib yuboradilar. V.V. Bartoldning fikriga ko‘ra, Sabuqteginni 

Somoniylar davlatining mansablar pog‘onasida ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri Alptegin sotib 

---

oladi. Alptegin 963 yilda vafot etgan paytda u sotib olgan qo‘l Sabuqtegin katta nufuzga ega edi. 

Uning vafotidan so‘ng G‘aznada navbati bilan Amir Is’hoq ibn Alptegin, Amir Bilgategin, Amir 

Piriy,  Amir  Sabuqteginlar  hukmronlik  qiladilar.  997  yilning  boshida  Sabuqtegin  Somoniylar 

tomonidan  G‘azna  va  uning  atroflariga  hokim  etib  tayinlanadi.  Tarixiy  manbalar  Sabuqteginni 

G‘aznaviylar  davlatining  asoschisi  sifatida  ta’riflaydilar.  997  yilning  oxirida  Amir  Sabuqtegin 

vafot  etadi  va  uning  kichik  o‘g‘li  Ismol  taxtga  o‘tirib  bor  yo‘g‘i  7  oy  hukmronlik  qiladi.  998 

yilda o‘zining harbiy  jasoratlari uchun Sayf ud-davla – «saltanat qilichi» degan faholi nomga 

sazovor bo‘lgan, Sabuqteginning ikkinchi o‘g‘li Mahmud G‘aznaviylar taxtiga o‘tiradi.  

Ko‘pchilik  tarixiy-ilmiy  adabiyotlarda  Mahmud  G‘aznaviy  deb  yuritilgan  Abulqosim 

Mahmud hukmronligi  davrida (998-1030  yy)  G‘aznaviylarning  qudrati  va shuhrati ortib  Buyuk 

G‘aznaviylar  davlati  barpo  etildi.  Mahmud  hukmronligi  davrida  Xorazm,  Xuroson,  Seyiston, 

Qobul,  G‘azna,  Shimoliy  Hindiston  kabi  viloyatlar  G‘aznaviylar  qo‘li  ostida  edi.  Abulqosim 

Mahmud  taxtga  o‘tirgan  yili  xalifa  Muqaddirdan  Xurosonni  boshqarish  uchun  yorliq  hamda