7-modul. Elketr stansiy a va podstansiyalarning sxemalari, yerlatgichlari

16.3. Yukori kuchlanish jixozlarning yerga tutashtiruvchi 
qurilmalari. 

Elektr uskunalarida zaminlashning quyidagi turlari qoʻllaniladi. 
I sh ch i z a m i n l a sh – elektr apparat yoki uskunani ishi uchun normal sharoit 
yaratishga moʻljallanadi. Bu generator, transformatorlar va yoy soʻndiruvchi gʻaltaklarni 
neytrallarini zaminlash. Neytrali zaminlangan qurilma va tarmoqlar nisbatan arzonroq bo`ladi, 
ekspluatatsiya xavfsizligi ortadi, chunki bunda releli himoyaning aniq va ishonchli ishlashi 
tahminlanadi. 
CH a q m o q d a n h i m o ya v i y zaminlash - bu atmosfera oʻta kuchlanishlari 
natijasida sodir boʻladigan chaqmoqlardan himoyalovchi sterjenli va trosli yashin 
qaytargichlarni uchqun oraliqlari, himoya troslari, razryadlovchilarini zaminlash. 
X i m o ya v i y z a m i n l a sh - elektr uskunalarni normal xolatda kuchlanish ostida 
boʻlmaydigan, ammo izolyatsiya shikastlanishi natijasida kuchlanish ostida boʻlib qolishi 
mumkin boʻlgan metall qismlari zaminlanishi kerak. Bu zaminlash h i m o ya v i y deyiladi.  
Kuchlanishi 500 V va undan yuqori boʻlgan hamma uskunalar, havfi yuqori, oʻta havfli va 
tashqaridagi uskunalarni kuchlanishi 36 V-dan yuqoriligida himoyaviy zaminlash zarurdir. 
Odamni tok oʻtkazuvchi qismlarga tegib ketishini oldini olish uchun qoida boʻyicha tok 
oʻtkazuvchi qismlar izolyatsiyalanadi va qurilmalarning barcha metall qismlari (elektr 
mashinalarni, transformatorlarni, apparatlarni korpuslari, oʻlchov transformatorlarni ikkilamchi 
choʻlgʻamlari, elektr apparatlarni yuritmalari, taqsimlovchi shchitlarni, pultlarni, shkaflarni 
karkaslari, taqsimlash qurilmalarini metall konstruktsiyalari, kabel muftalarini metall korpuslari, 
kabellarni, simlarni metall qobiqlari, bino va inshootlarni elektr uskunalarni oʻrnatish bilan 
bogʻliq hamda boshqa metall konstruktsiyalar, toʻsiqlar va hokazolar) himoyaviy zaminlanadi, 
shchitlar, qoplamalar bilan ixotalanadi yoki yetib boʻlmaydigan balandlikda joylashtiriladi. Bu 
ishlar ekspluatatsiya havfsizligini oshirish, ishlatuvchilarni tok ostida qolish ehtimolligini 
kamaytirish maqsadida bajariladi. 
Ammo qator xollarda normal xolatlarda kuchlanishdan izolyatsiyalangan qismlar yoki 
uskunalar izolyatsiya teshilishi va boshqa nosozliklar natijasida kuchlanish ostida boʻlib qolishi 
mumkin.
Natijada odam shunday qismga tegib ketsa, uning tanasidan tok oʻtishi mumkin, bu esa 
baxtsiz xodisani sababi boʻlishi mumkin. Ammo, bunday qismlar kichik qarshilikli sim bilan 
zaminlab qoʻyilsa, tokni asosiy qismi odam tanasidan emas, zaminlovchi o`tkazgichdan oʻtadi 
(17.1-rasm). 
16.4–rasm. Kengaytirilgan 
toʻrtburchaklik sxemasi. 

---

17.1-rasm. Neytrali izolyatsiyalangan himoyaviy zaminlash. 
SHuning uchun elektr uskunalarni aytib oʻtilgan qismlari umumiy zaminlovchi 
oʻtkazgichga ulanib zaminlanadi. 
Odatda zaminlashni hamma uch turi uchun bitta zaminlovchi qurilmadan foydalaniladi. 
Zaminlash uchun tabiiy va sunhiy zaminlagichlardan foydalaniladi. Tabiiy zaminlagichlar 
sifatida yerga ishonchli ulangan suv oʻtkazish trubalari, kabellarni qobiqlari, binolarni 
fundamentlari va metall qismlari, tayanchlar fundamenlari hamda tros-tayanch sistemasi 
ishlaydi. Yonuvchi suyuqlik va gaz trubalaridan foydalanish tahqiqlanadi. Sunhiy zaminlagichlar 
sifatida yer bilan ishonchlai kontaktlash uchun tuproqqa koʻmilgan metall sterjenlar, uch 
burchaklar, polosalar ishlaydi. 
Zaminlovchi oʻtkazgich zaminlovchi elektrodlarga ulanadi (17.1-rasm), ular esa yerga 
vertikal qoqilgan va polosali poʻlat bilan payvandlangan uzunligi 2,5-3 m, diametri 38-50 mm, 
qalinligi 3,5 mm-dan kam boʻlmagan sunhiy zaminlagichlardir. Ular bir biridan 2,5-3 m 
masofaga joylashadi. 
Amaldagi qoidalarga binoan kuchlanishi 1000 V-gacha boʻlgan tarmoqlarda 
(qoʻzgʻalmas zaminlangan va neytrali yoki fazasi zaminlanmagan) generator va 
transformatorlarni zaminlovchi uskuna-larini qarshiligi 4 Om-dan oshmasligi kerak. 
17.2-rasm. Neytrali qoʻzgʻalmas zaminlangan 
sistemada himoyaviy zaminlash. 
Kuchlanishi 1000 V-dan yuqori tarmoqlarda yerga 
oʻtadigan katta tokli uskunalarda (500 A-dan yuqori) 
zaminlovchi qurilmalarni qarshiligi 0,5 Om boʻlishi 
kerak; yerga oʻtadigan toklari kichik uskunalarda 
(500 A-gacha) - 
.
.
.
250
т
т
е
I
Om boʻlishi kerak, ammo 10 
Om-dan yuqori emas (yoki 
.
.
.
125
т
т
е
I
Om, agar 
zaminlovchi uskunalar bir yula 1000 V-gacha boʻlgan
uskunalar uchun ham ishlatilsa), ifodalarda I
e.t.t.
-erga 
tutashish tokni hisobiy qiymati. 

---

Agar neytral qoʻzgʻalmas zaminlangan boʻlsa, himoyalanayotgan elektr uskunalarni 
generator yoki transformatorlarni zaminlangan neytrali bilan bogʻlash kerak (17.2-rasm). 
Izolyatsiya teshilganda zaminlangan korpus orqali I
k
qisqa tutashuv toki oqadi, saqlagich eriydi 
va uskunani shikastlangan elementi avtomatik oʻchadi. 
380

220 V li tarmoqda elektr motor korpusi va chiroq armaturasini nollash. 
17.3-rasm. 380

220 V-li tarmoqda elektr motor korpusi va chiroq armaturasini nollash sxemasi. 
Nollash - zaminlangan obhektni generator yoki transformatorning yerga ulangan neytral 
bilan metall bogʻlanishi. Nollash 380

220 V-li kuchlanishli ochiq maydonchalarda oʻrnatilgan, 
xavfli binolarda joylashgan qurilmalarda 
bajariladi. 
17.4-rasm. Nollangan elektr asbobi: 
1-zaminlagich; 2-himoyaviy nollashni simi; 3-
manbaa simlari; 4-elektr asbobi. 
Ba`zi elektr qurilmalarida elektr 
zanjirni qaysidir nuqtasini tasodifan 
zaminlanishi avariya xodisasi deb hisoblanadi, 
chunki bunda tegib ketilganda tokdan 
shikastlanish havfi paydo boʻladi. Bunday 
qurilmalarda elektr tarmoq zaminlanib 
qolganligi toʻg`risida avtomatik signallash 
qoʻllaniladi. 
Qator xollarda, buning aksi, zanjirni oʻrta nuqtasi 
zaminlanadi: transformatorni neytrali, oʻzgarmas tok zanjirini 
oʻrta nuqtasi (17.5-rasm). Bunda simlarni yerga nisbatan 
kuchlanishi U

2-zanjir kuchlanishidan ikki marta kichik 
boʻladi.
17.5-rasm. Oʻzgarmas tok zanjirini oʻrta nuqtasini zaminlash 
sxemasi. 
Odam tanasidan tok oqib oʻtganda unda fizikaviy-kimyoviy reaktsiyalar yuzaga keladi. 
Tok tahsirida badan kuyishi, shok, shol boʻlib qolish xollari, bahzi paytlarda esa oʻlimga olib 
kelishi mumkin. 0,1 A-ga teng tok hayot uchun xavfli hisoblanadi. Odamni tok urishi 
organizmning xolatiga, teri yuzasi va xolatiga, kontakt yuzasi va zichligiga, tokning tahsirida 
boʻlish vaqtiga bogʻliq. Odam tanasining tokka qarshiligi 0,6 kOm-dan 100 kOm-gacha boʻlishi 
mumkin. 
Tok tahsiriga tushib qolmaslik uchun elektr qurilmalarini tekshirish paytida 17.1-
jadvaldagi masofalardan yaqin turmaslik kerak. 
Мuammo: Qanday elektr qurilmalrida himoyalovchi zaminlash 
bajarilishi kerak? 
Muammoyechimini ma`ruzani diqqat bilan o`qib chiqib topamiz. 

---

Odam tanasidan oʻtishi mumkin boʻlgan tokning qiymatini kamaytirish uchun 
zaminlagichlarning qarshiligini kamaytirib, odam tanasining qarshiligini oshirish zarur (rezina 
gilamcha, rezina etik, qoʻlqop va boshqalar). 
17.1-Jadval
qurilma kuchlanishi, kV 
Tok oʻtkazuvchi qismlargacha masofa, m 
1000 v-gacha 
6-35 
35-110 
150 
220 
330 
400-500 
750 
0,6 
0,6 
1,0 
1,5 
2,0 
2,5 
3,5 
5,0