7-tema. XIX ásirdiń ekinshi yaRİMİ-xx ásirde dúNYa pedagogika iliminiń rawajlaníWÍ. K. D. UshInskiydiń pedagogikalíq miyrasí jobasi

«Háreket pedagogikası». Sol dáwirde belgili Germaniyalı pedogog Vil’gel’m Avgust Lay (1862-1836) pedagogikanı biologiyalastırıw hám tárbiya processin mexanikalıq túsindiriwge háreket etti. Ol insanǵa kórsetiletuǵın sırtqı tásir adamnıń hár bir aǵzasına, sonıń menen birge adamnıń ózine tásir etedi hám juwap háreketin yaki reakciyanı payda etedi, sonıń menen birge reflektorlıq akt bárqulla birdey sxemada «qabıllaw-qayta islew–kórinis beriw» formasında keshedi dep túsindiredi. Ol «tárbiyalanıwshı – onıń átirapındaǵı turmıslıq ortalıqtıń aǵzası, onıń tásirin úziliksiz sezedi hám oǵan óz múnásibetin bildiredi» dep jazadı.
Lay óziniń usınǵan sxeması boyınsha pedagogikalıq processtiń «organikalıq oqıw reje» sin islep shıqtı. Ol barlıq oqıtıwdı «gúzetiwshi-zatlıq» hám «súwretlewshi – formal» dep ekige ajırattı. Olardıń birinshisine «qabıllaw» menen baylanıslılardı: tábiyat turmısın (tábiyiy tariyx, fizika, ximiya, geografiya), insan turmısın (tariyx, puqaralıq páni, xalıq xojalıǵı boyınsha pánler, moral’, filosofiya hám pedagogika), ekinshisine «kórinis beriw» menen baylanıslı: fizikalıq kórinisler, eksperimentler, haywanlardıń kútimi, matematikalıq kórinisler, sózlik kórinisler (til), kórkem-óner kórinisleri h.t.b kirgizedi. Onıń pikirinshe oqıw jumısında «formal-súwretlewshi» sabaqlarda islew beriletuǵın «gúzetiwshi – zatlıq» material eń baslı material esaplanadı.
Joqarıda aytıp ótkenimizdey Lay pedagogikanı biologiyalastırdı. Ómiriniń aqırına kelip, tárbiyada dinniń, rassanıń áhmiyetine úlken dıqqat qarattı. German rassasına dún’yada eń joqarǵı orında turadı dep qaradı hám Germaniyadaǵı milletshilik (nacionalizm) siyasatın qollap-quwatladı.
Eksperimentallıq pedagogika. Germaniya, Angliya hám AQShta XIX ásirdiń aqırında eksperimentallıq pedagogika úlken orındı iyeleydi. Ol óz aldına eksperiment ótkeriw jolı menen balanı úyreniwdiń jańa metodların tabıwdı maqset etip, basqa ilimiy – pedagogikalıq izzertlew metodların tán almadı. Tárbiyanı sociallıq qubılıs emes, al biologiyalıq qubılıs dep qaradı. Eksperimentallıq pedagogikanıń wákilleri ózleriniń ilimin klasslıq emes, partiyalıq emes, al «siyasattan tısqarı» filosofiyalıq pedagogika dep atap, tek ǵana taza ilimiy nátiyjelerge hám anıq faktlerge tiykarlanadı dep kórsetedi.
Eksperimentallıq pedagogika kóbirek balalardıń aqıl qábiletin «testler metodı» arqalı tekserip, kópshilik jaǵdaylarda bul testlerdiń quramalılıǵı nátiyjesinde anıq emes, hátteki keri nátiyjelerde alındı. XIX ásirdiń aqırında eksperimentallıq pedagogikanıń tiykarında AQShta pedalogiya dep atalǵan ilimniń túri kelip shıqtı hám Batıs Evropa elleri hám Rossiyaǵa tarqala basladı. Pedaloglar balanıń táǵdiri násilge hám ózgermeytuǵın sırtqı ortalıqqa baylanıslı dep tastıyıqlaydı.
Nemec eksperimentalıq pedagogikasınıń kórnekli wákili Erist Meyman (1862-1915) «Eksperimentallıq pedagogikaǵa kirisiw boyınsha lekciyalar» atlı ush tomlıq shıǵarmasın dóretti. Ol balanı hár tárepleme úyreniw ushın pedagogika, psixologiya, psixopatologiya, anatomiya hám fiziologiya ilimleriniń maǵlıwmatlarına tiykarlandı.
AQShta eksperimentallıq pedagogika keńnen en jayıp, onıń kórnekli wákillerinen Eduard Torndayktı (1874-1949) atap ótken orınlı. Ol bixeviorizm táliymatlarınan kelip shıǵıp, adamnıń júris-turısı mexanikalıq tárepten shaqırılatuǵın hám kóp márteli mexanikalık shınıǵıwlar nátiyjesinde payda bolatuǵın sırtqı tásir etiwge baylanıslı dep kórsetedi. Solay etip barlıq tárbiya dressirovkaǵa, yaǵnıy kerekli unamlı reakciyanı payda etiwge uyreniwge barıp taqaladı.