7-tema. XIX ásirdiń ekinshi yaRİMİ-xx ásirde dúNYa pedagogika iliminiń rawajlaníWÍ. K. D. UshInskiydiń pedagogikalíq miyrasí jobasi

Pragmatikalıq pedagogika. XIX ásirdiń 90-jıllarına kelip AQShta «pragmatikalıq filosofiya» ideyası payda boldı. Pragmatizmniń teoretikleri ózleriniń bul filosofiyasın idealizm hám materializmnen joqarı turadı, ob’ektiv haqıyqatlıq joq dep esapladı.
Pragmatistler haqıyqatlıqtıń ólshemin tek «payda» dep bilip, ol «ishki qanaatlanıwshılıqtıń» yaki óz-ózinen qanaatlanıwdıń dárejesine baylanıslı, dep túsindiredi. Onıń tárepdarlarınıń biri Amerikalı filosof hám pedogog Djon D’yui (1859-1952) bolıp, ol "instrumentalizmdi" zamanagóy pragmatizmniń bir kórinisi sıpatında túsindirdi. Onıń pikirinshe egerde anıq bir individiumǵa, yamasa adamǵa paydalı bolsa hár qanday ideya, hár qanday teoriya «háreket instrumenti» sıpatında qaralıwı múmkin. Onıń eń joqarǵı idealı – «jaqsı turmıs» boldı. Ol tárbiyada násildiń áhmiyeti úlken dep túsindi. Mektep – bul turmıs, turmıstan úlken mektep joq dep kórsetedi hám anıq bir sabaqlıqtıń, klasstıń, baǵdarlama hám sabaq kestesiniń bolıwına qarsı shıǵadı.
XIX ásirdiń aqırı XX ásir baslarında Rossiyada tálim-tárbiya sisteması ózine tán rawajlana basladı. Jańa oqıw orınları, mektepler ashıldı. Lekin patsha Rossiyası dáwirinde tálim-tárbiya beriwde «ruslastırıw» siyasatı tiykarǵı orınlardıń birin iyeledi. 1870 jılı «Rossiyada jasawshı milleti rus bolmaǵan xalıqlardı bilimlendiriw ilájları» haqqındaǵı Qaǵıyda tastıyıqlandı. Sol waqıttaǵı Rossiyanıń xalıq bilimlendiriw ministri D.A.Tolstoy «Biziń elimizde jasawshı milleti rus bolmaǵan xalıqqa bilim beriwdegi tiykarǵı maqset – olardıń ruslasıwı hám rus xalqına qosılıwı bolıwı tiyis», - dep ashıq-aydın kórsetti.
Jádidshilik háreketi. XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında kóplegen musılman ellerinde, sonıń ishinde Rossiyanıń musılmanlar jasaytuǵın úlkelerinde jádidshilik háreketi júzege keldi. («Jádid» - arabsha sóz bolıp, «jańa» - degen mánisti ańlatadı). Jádidshilik háreketiniń tiykarın ullı qırım-tatar pedagogı Ismayılbek Gaspirali (Gasprinskiy) saldı. Bul hárekettiń tiykarǵı maqseti musılman ellerindegi ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy rawajlanıwda basqa rawajlanǵan ellerden artta qalıwshılıqtı saplastırıw boldı. Olar bunıń eń tuwrı jolı aǵartıwshılıqtı, mádeniyattı rawajlandırıw dep esapladı hám mekteplerdi reformalap, eski mekteplerdiń ornına «jańa usıldaǵı» mekteplerdi (jádid mekteplerin) shólkemlestiriwdi usındı, hár túrli hayriya jámiyetlerin dúzip, jergilikli jaslar sırt ellerge oqıwǵa jiberildi.
Jádid mektepleri XIX ásirdiń aqırı, XX ásir basına kelip kóplep ashıla basladı. Olardıń burınǵı mekteplerge qaraǵanda kóp ózgeshelikleri boldı. Atap aytqanda klasslar shólkemlestirilip, olar parta, doska h t.b menen támiyinlendi. Eski mekteplerdegi qurı yadlaw menen sheklenetuǵın ayırım pánler ornına dún’yalıq bilim beriwshi sabaqlar kiritildi. Ilimiy didaktikaǵa tiykarlanǵan usıl hám metodlardan paydalanıldı, jańa sabaqlıqlar payda boldı. Jádid mekteplerin shólkemlestiriwde Turkistanda M.Behbudiy, A.Fitrat, M.Abdurashidxanov, A.Avloniy, H.Niyaziy, A.Kadiriy, Qaraqalpaqstan úlkesinde S.Májitov, Qazı Máwlik, M.Sufizada, Yu.Axmedov h t.b. pidayılıq kórsetti.
Jádid mektepleri úlkede aǵartıwshılıqtıń, ilim-bilimniń rawajlanıwına, zamanagóy mekteplerdiń, oqıw orınlarınıń payda bolıwına tiykar jarattı. Belgili dárejede mádeniyattıń, mánawiyattıń ósip-órlewine sebepshi boldı.