7-tema. XIX ásirdiń ekinshi yaRİMİ-xx ásirde dúNYa pedagogika iliminiń rawajlaníWÍ. K. D. UshInskiydiń pedagogikalíq miyrasí jobasi

10.2. M.V.Lomonosov hám onıń rus pedagogikası menen mektepleriniń rawajlanıwındaǵı ornı.

Óz watanın kúshli, bay hám maǵrıypatlı etiwdi árman etken rus xalqınıń ádiwli perzenti M.V.Lomonosovtıń hár tárepleme etken xızmetleri tariyx aldında úlken áhmiyetke iye.

Mixayl Vasil’evich Lomonosov (1711-1765) Xolmogor qalası janındaǵı awılda ápiwayı diyxan shańaraǵında dún’yaǵa kelgen. Ol dáslep óz awılında shańaraq muǵallimlerinen Smotrickiy hám Mangitskiydiń dúzgen sabaqlıqları tiykarında bilim alǵan. 19 jasında Moskva qalasına piyadalap kelip hám óziniń ápiwayı diyxan shańaraǵınan shıqqanlıǵın jasırǵan túrde Slavyan grek-latın Akademiyasına oqıwǵa tapsıradı. Ol kóp ótpey eń jaqsı oqıwshılardıń qatarında Peterburg akademiyalıq gimnaziyasına oqıwǵa jiberiledi hám ol jerde dún’yaǵa belgili ilimpazlardıń qolınan tálim aladı.
M.V.Lomonosov 1741-jılı Peterburg ilimler Akademiyasınıń ad’yunkti (ilimiy xızmetkeri), 1745 jılı ximiya professorı, keyin ala akademigi etip saylanadı. Onıń ilimiy jumısları júdá kóp qırlı hám jemisli boldı. Ol ilimniń bir qansha jańa tarawların ashtı. Ullı rus shayırı A.S.Pushkin ol haqqında «Ol xesh kim isenbestey talantı, hesh kim isenbestey talapshańlıǵı menen aǵartıwshılıq tarawınıń hámme tarawların jaylap aldı. Ol tarıyxshıda, suwretshide, mexanikte, ximikte, minerologta, shayırda boldı. Ol hámme tarawda tájiriybe islep kórdi hám barlıq tarawdıń sırlarına qanıq boldı» - dep jazadı. Lomonosov rus klassikalıq filosofiyasınıń tiykarın jarattı, filosofiyalıq materializmge, ilimiy tábiyattanıwǵa tiykar saldı. Ol tábiyattıń ulıwmalıq nızamı – materiya hám harekettiń saqlanıw nızamın ashtı.
Rossiyada rus grammatikasınıń payda bolıwı, ádebiy tildiń qaliplesiwi Lomonosovtıń atı menen baylanıslı. Onıń Rossiyada ádebiyattıń, poeziyanıń, kórkem ónerdiń rawajlanıwında ornı girewli. Lomonosov rus tili leksikasın ilimiy terminler menen bayıttı, ol akademiklerden birinshi bolıp rus tilinde ilimiy miynetler jazdı hám fizikadan lekciyalar oqıdı.
Ol jaman niyetler menen ayırım hámeldarlarǵa arqa suyep, rus ilimpazların tayarlawǵa, rus ilimin rawajlandırıwǵa qarsılıq bildirip jurgen reakciyalıq keypiyattaǵı adamlar menen ayawsız gúres júrgizdi. Ol oqıw orınlarında diyxan hám basqada paqır-puxara balalarınıń orınsız qabıllanbawına ashıq túrde qarsı shıqtı. Tálim-tárbiyanıń barlıq insanlar ushın ashıq bolıwın talap etti.
Onıń universitette hám ilimler Akademiyası janındaǵı gimnaziyada pedogogikalıq xızmet penen shuǵıllanıwı rus iliminiń rawajlanıwında salmaqlı úles boldı. 1758-jıldan baslap ol bul oqıw orınlarına basshılıq etti. Lomonosov universitet hám gimnaziya jumıslarınıń ulıwma tártibin, gimnaziyanıń oqıw rejesin, universitettiń oqıw jumısları rejesin islep shıqtı, bul oqıw orınlar ushın oqıtıw principleri hám metodların jarattı. Lomonosov 1758-jılı islep shıǵıp usınǵan «Akademiyalıq gimnaziya reglamenti» atlı hújjette oqıwdıń ulıwma bilim beriwshilik xarakterde hám hámme ushın ashıq bolıwın talap etken pikirlerin kóriwge boladı.
Ol gimnaziya hám universitet ushın bir qatar sabaqlıqlar dúzdi. Onıń 1748-jılı jazǵan «Ritorika», 1755-jılı jarıq kórgen «Rossiya grammatikası» atlı kitapları 50 jıl dawamında ulıwma bilim beriwshi mektepler ushın tiykarǵı sabaqlıqlar sıpatında xızmet etti. Olarda Lomonosovtıń til hám ádebiyattıń real haqıyqatlıqtı suwretlewdegi ornı haqqındaǵı qımbatlı pikirleri orın alǵan. M.V.Lomonosov tariyx boyınshada kitaplar jazdı. Onıń awdarmasındaǵı «Eksperimental fizika» kitabında tábiyat hádiyseleriniń filosofiyalıq materializm ruwxın seziwimizge boladı. Bul kitapta fizika nızamlıqları ápiwayı dogmatikalıq kóriniste berilip qoyılmay, al anıq fizikalıq tájiriybelerdiń juwmaqları sıpatında kórsetilgen. Bul oqıwshılardıń túsinip jetiwine, mánisin ańlawına hám esinde saqlawına járdem beredi.
M.V.Lomonosov Moskva universitetiniń ashılıwınada óziniń úlken úleslerin qostı. XVIII ásirge kelip óz watanınıń patriotı bolǵan M.V.Lomonosov hám onıń átirapına toplanǵan progressiv ideyalar ruwxındaǵı bir qatar ilimpazlar, intelligenciya wákilleriniń «tábiyǵıy ruslardan» ilimpazlar tayarlaw hám onı rawajlandırıw maqset etip qoyıldı. Nátiyjede 1755-jılı M.V.Lomonosovtıń tikkeley usınısı hám baslaması menen Moskva universiteti ashıldı. Dáslep onıń quramında 3 fakul’tet: yuridika, filosofiya hám medicina fakul’tetleri jumıs isledi. Batıs Evropa universitetlerinen onıń tiykarǵı ózgesheliklerinen biri ol jerde diniy bilimler ornına haqıyqıy ilimiy bilimlerdiń beriliwi boldı. Lomonosov universitet janınan hár túrli járdemshi mákemelerdiń bolıwın (fizika kabineti, anatomiyalıq teatr h.t.b) shólkemlestirdi. Universitet janınan eki gimnaziya shólkemlestirildi. Lekin sol waqıttaǵı patsha samoderjaviesi hám krepostnoylıq dúzim Lomonosovtıń halıqtıń hámme qatlamın sawatlı etiw ideyasınıń iske asıwına kesent etti. Gimnaziyalardıń birinshisi dvoryan balaları, ekinshisi hár qıylı dárejedegi hámeldarlardıń balaları ushın arnaldı. Bul gimnaziyalardı shólkemlestiriw tájiriybesinen kelip shıǵıp Moskva universiteti professorlarınıń baslaması menen 1758-jıl Kazan qalasında gimnaziya, 1804-jılı Kazan universiteti shólkemlestirildi.
M.V.Lomonosovtıń Rossiyada ilim, bilim hám mádeniyattıń, ásirese pedogogikanıń rawajlanıwında ornı júdá girewli boldı.