8-mavzu. Eritmalar turlari. Reja: Eritmalar. Ideal eritma qonunlari

2-rasm. Osmotik bosimni o’lchash 
uchun moslama 
Tajribalarning ko’rsatishicha, agar yerdagi namlik 6% ga teng bo’lib, 
(temperatura 20°C bo’lsa), bunday yerga ekilgan don ekinlari urug’i ichida 
osmotik (gidrostatik) bosim 4,05∙I0
6
P ni tashknl etar ekan. 
Odam organizmidagi hujayra va to’qimalar ham yarimo’tkazgich parda 
xossasiga ega. Iste’mol qilinadigan suyuqliklar, oziq-ovqat mahsulotlarining 
odam tanasiga singishi, muskullarning rivojlanishi osmos hodisasi tufayli 
sodir bo’ladi. 
Har qanday kimyoviy toza modda boshqa moddada eriydi. Moddalarning 
eruvchanligi shu moddaning va erituv chining tabiatiga va temperaturasiga 
bog’liq. 
Moddalarning eruvchanligi deb, ayni temperaturada 100 g erituvchida 
erigan moddaning gram miqdariga aytiladi. Odatda buni moddalarning 
"eruvchanlik koeffitsienti" deyiladi, 
Kengroq ma’noda moddalarning eruvchanligi sifati da ayni 
sharoitda to’yingan eritmaning kontseitra tsiyasini qabul qilsa ham 
bo’ladi. Shunga muvofiq, eruvchanlik miqdoran erigan modda massasining 
to`yingan erit ma massasiga nisbatini ifoda1ovchi foiz (%) qiymatga tengdir. 
Ba’zan 1 litr to’yingan eritmadagi erigan moddaning "mol"lar soni ham 
moddaning eruvchanligi deyiladi. 
Ko’pchilik hollarda erituvchi sifatida suv ishlatilgani uchun moddalarning 
suvda eruvchanligi quyidagicha tavsiflanadi: agar 100 g suvda 1g va undan ko’p 

---

miqdordagi modda erisa — yaxshi eruvchan, agar 1g dan 0,001 gacha erisa — 
kam (yomon) eriydigan, agar 0,001 g dan kam erisa — amalda erimaydigan 
modda deyiladi| 
Temperatura ortishi bilan moddalarning eruvchanligi ham ortib 
boradi. Buning sababi moddalarning erish is s iql i g i ma v z u s i da 
b a t a f s il b a yo n e t i l di . M o d d al a r eruvchanligining temperaturaga 
bog’liqligi eruvchanlik grafigida ko’rsatiladi. Ushbu grafikdan foydalanib 
xohlagan temperaturada (100°C gacha) turli modda1arning 100g 
erituvchida necha gramm erishini bilib olish mumkin 
Qattiq moddalarning eruvchanligi bosimga bog’liq bo’lmaydi. Suyuq 
moddalar suyuqliklarda eriganda turlicha (cheklan gan mi qd ord a ) e ri ydi 
yo k i a ra la sha di . M a s a l a n : s p i r t s u v d a c h e k l a n m a g a n m i q d o r d a
e r i y d i bashqacha aytganda, spirt va suv o’zaro hoxlagan miqdoriy
nisbatlarda aralashadi
Dietil efiri xona temperaturasida suvda cheklangan miqdorda eriydi, 
ya’ni suv va efir aralashmasi ikki qavatdan iborat bo’ladi. Yuqori qatlam — 
suvning efirdagi to’yingan eritmasi bo’lsa, pastki qatlam — efirning suvdagi 
to’yingan eritmasidir. Temperaturaning ortishi bu moddalarni bir-birida 
eruvchanligini oshiradi va ma’lum temperaturada ikkala modda o’zaro 
hoxlagan nisbatda aralashadi. 
O’zaro cheklangan miqdorda eruvchi suyuqliklarning cheksiz eruvchanlik 
holatiga o’tadigan temperatura suyuqliklar erishining kritik temperaturasi 
deyiladi. Bunga misol: fenol (C
6
N
5
OH) 66,4°C gacha suvda cheklangan 
miqdorda eriydi, 66,4
o
C dan boshlab esa, fenol suvda cheklanmagan
miqdorda, suv esa fenolda eriydi (aralashadi) .^ Shuning uchun "fenol-
suv" sistemasi uchun 66,4
o
C erishning kritik temperaturasi deyiladi. 
Ma’lumki, ikkita o’zaro aralashmaydigan suyuqlik aralashmasiga 
uchinchi — bu ikkala moddada o’z eruvchanlik koeffitsientiga proporiional holda 
eriydigan modda qo’shilsa, bu modda ikkala suyuqlikda turlicha eriydi.
O’zaro aralashmaydigan moddalar aralashmasida erigan (tarqalgan) 
moddaning konsentratsiyalari nisbati ayni temperaturada doimiy son bo’lib, 
erigan moddaning umumiy miqdoriga bog’liq emas. Buni "taqsimlanish qonuni " 
deyiladi^ Agar C — erigan moddaning birinchi erituvchidagi kontsentratsiyasi, 
C
2
^ erigan moddaning ikkinchi erituvchi dagi kontsentratsiyasi bo’lsa, 
uning taqsimlanish koeffitsienti — K quyidagicha ifodalanadi: K = C/C
2
Ma’lumki, yod suvda (C
2
= 0,01 mol/l) kam eriydi, xloroform (CHCl) (C=
mol/l) yaxshi eriydi. Agar "suv-xloroform" geterogen aralashmasiga yod 
kristallari solinsa, u ikkala erituvchida turlicha eriydi va tarqalish 
koeffiiienti K=C
U3
/C
2J2
=130 teng, ya’ni J
2 
ning xloformda erigan miqdori 
suvdagiga nisbatan 130 marta ko’p. 
"Taqsimlanish qonuni"ga asoslanib moddalarni bir-biridan ajratish, 
miqdorini oshirish — kontsentrlash va ajratib olish (fraktsiyalash) 
mumkin. 
Gazlarning suyuqliklarda erish i ekzotermik jarayon bo’lib, Genri 
qonuniga bo’ysunadi. 

---

Doimiy temperaturada o’zgarmas hajmdagi suyuqlikda erigan gaz miqdori 
shu gazning partsial bosimiga to’g’ri proportsional  
bunda; C - gazning eritmadagi miqdori, P — gazning p a r t s i a l b o s n m i v a K -
p r o p o r t s i o n a l l i k k o e f f i i i e n ti yoki Genri doimiysi 
Eritmalar moddalarning eruvchanlik koeffisentiga ko’ra to’yinmagan, 
to’yingan va o’ta to’yingan xillarga ajratiladi