8-mavzu. Etika reja

ijtimoiy mohiyatini, kishilarning yurish turishini, axloqan tartibga solish qonunlarini va u orqali 
ijtimoiy jarayonlarni o’rganish bilan shug`ullanadi. 
Axloq – barcha odamlar uchun birdek taalluqli hisoblangan, ijtimoiy talablar 
hamda ehtiyojlarning munosabatlar shaklidagi ko`rinishidan iborat bo`lgan, insonga 
berilgan ixtiyor erkinligining xatti-harakatlar jarayonida ichki iroda kuchi tomonidan 
oqilona cheklanishini taqozo etuvchi ma`naviy hodisa
1
. 
Axloq jamiyatda turli funksiyalarni bajaradi, ular orasida quyidagilar eng muhimi 
hisoblanadi. 
- kishilar orasidagi turli munosabatlarni muvofiqlashtirish; 
- kishilar faoliyatining insonparvar qadriyatlari va mo`ljallarini belgilab berish; 
- shaxsni ijtimoiylashtirish. 
Ushbu vazifalarni bajarar ekan, axloq zaruriylk, aqlga muvofiqlik va umuminsoniylik 
namunalarini namoyish etadi. 
Bugungi kunda axloqshunoslik falsafiy fan sifatida uch yo`nalishda ish olib boradi, ya`ni u 
axloqni: 1) bayon qiladi; 2) tushuntiradi; 3) o`rgatadi. Shunga ko`ra, u tajribaviy-bayoniy, 
falsafiy-nazariy va mezoniy-me`yoriy tabiatga ega. 
2. Axloqning paydo bo`lishi haqidagi diniy, empirik va genetik konsepsiyalar 
Qadimiy ona sayyoramizdagi hayot odatda uch olamdan iborat deb qabul qilingan. Bular 
— nabotot, hayvonot va bashariyat olami; ularning o'zaro munosabatlari zaminimizdagi 
hayotning asosiy omili hisoblanadi. Har uchalasiga ham paydo bo‘lish, rivojlanish, o‘zini 
muhofaza qilish, nasl qoldirishga intilish instinkti berilgan va hayotining bir kunmas-bir kun 
o‘lim bilan nihoya topish qismati belgilangan. Chunonchi, o'simlik urug‘dan paydo bo‘ladi, 
1
Abdulla Sher “Axloqshunoslik” T.: “O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” 2010. 10-bet. 

---

2 
rivojlanadi, singan shoxlari o'rnini sirach chiqarib davolaydi — muhofaza qiladi, urug‘ini 
qoldirib, bir kun quriydi. Hayvon shu xususiyatlar bilan birgalikda sezish a’zolari va qobiliyatiga 
hamda muayyan darajada idrok etish xislatiga ega. Insonda esa bulardan tashqari mulohaza 
qilish, fikrlash qobiliyati va uyat hissi, bir so‘z bilan aytganda, aql bor. Uni Imom G‘azzoliy 
oltinchi sezgi yoki ikkinchi yurak, yurak ichidagi yurak deb ataydi. Ana shu aql ixtiyor 
erkinligini ixtiyor erkinligi esa axloqni taqozo etadi. Bu fikrni yoyibroq tushuntirish uchun 
insonning paydo bo‘lishi tarixiga nazar tashlamoq joiz. 
Avvalo, shuni aytish kerakki, insonning paydo bo‘lishi eng bahsli muammolardan biri 
hisoblanadi. Bu borada bir-biriga qarama-qarshi ikki qarash mavjud. Biri — diniy, ikkinchisi — 
dahriycha qarash. Diniy- e’tiqodiy nuqtayi nazardan odamni Xudo yaratgan. Dahriycha qarash 
esa buni inkor etib, odamni tabiat yaratgan, u tabiatning bir qismi degan g‘oyani ilgari suradi. 
Ular orasida ingliz tabiiyotshunosi Charlz Darvin (1809—1882) fikrlari alohida e’tiborga molik. 
Axloqning vujudga kelishi borasidagi empirik fikrlar. Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash 
kerakki, inson aynan hozirgi paytdagi ko‘rinishida yaratilgan degan gap haqiqatdan yiroq. U 
mohiyatan har tomonlama mukammallikka, komillikka qarab boruvchi, taraqqiyotining mohiyati 
tadrijiylik bilan belgilanadigan jonzotdir, uning jismoniy, aqliy va axloqiy taraqqiyoti o'zaro 
bog‘liqlikda rivojlanadi: vaqt mobaynida insonning ham ko‘rinishi, ham tafakkuri, ham axloqiy 
xatti-harakati o‘zgarib boradi. Shu jihatdan olib qaraganda, odamzodning xunuklikdan 
chiroylilikka nodonlikdan oqillikka, qo‘pollikdan noziklikka yo‘nalganligi tabiiy hol. Demak, 
uning axloqiy xatti-harakatlari tadrijiy tarzda noziklashib borgan. Biroq, bunday noziklashuv 
shaklan qo‘polroq bo‘lgan soddalikdan chekinib, botiniy qo‘pollikni zohiriy nazokat bilan 
yopishga, niqoblashga ham olib kelgan. Natijada insoniyat tarixi qanchalik ko‘p davrni o‘z 
ichiga olsa, axloqning xilma-xil ko'rinishlari shuncha ko‘payib borgan. Lekin ularning hammasi, 
zamonaviy axloq nazariyasiga ko‘ra, ikki katta guruh ostida voqe` bo`ladi, ya’ni axloqiy xatti-
harakatlar asos-e’tibori bilan ikki turga bo`linadi. Ulardan biri - obro‘parvarlik (avtoritar) axloqi, 
ikkinchisi insonparvarlik (gumanitar) axloqi. Endi qisqacha ulaming mohiyati va sifatlari bilan 
tanishib chiqamiz. 
«Obro‘parvarlik axloqiga ko‘ra, - deb yozadi Erix Fromm, - bir odam — obro‘ egasi inson 
uchun nima yaxshiligini belgilab beradi, o`zni tutish qonun-qoidalari va me’yorlarini ham o‘ylab 
topadi, o‘rnatadi. Insonparvarlik axloqi esa bu qonun-qoidalar va me`yorlarni o‘zi yaratishi, o`zi 
boshqarishi hamda ularga o‘zi amal qilishi bilan farqlanadi.