8-mavzu. Ishlab chiqarish omillari bozori

14.5-rasm. Ish vaqti va dam olish o’rtasidagi bo\liqlik

Agar u ishlamasa, uning maksimal dam olishi bir sutkaga, ya’ni, 24 soatga teng bo’ladi va uning daromadi nolga teng. Ishchining "daromad va bo’sh vaqti" byudjet chizi\ini chizi\i orqali ifodalash mumkin. Ma’lumki, ishchi har doim sutkasiga 24 soat ishlayvermaydi. Tabiiyki, ishchining ish vaqti chegaralangan bo’ladi, u ma’lum vaqt dam olib, o’zining ishlash qobiliyatini tiklash kerak bo’ladi. Bundan tashqari, dam olish uni ma’naviy o’sishini ta’minlaydi. Demak, ishchi ma’lum vaqt ishlab, ma’lum miqdorda naf olsa (daromad olsa), u ma’lum vaqt dam olganda ham qandaydir naf oladi (ma’naviy o’sish, zavqlanish). Demak, ishchini qancha vaqt ishlab, qancha vaqt dam olishi kerakligi to’\risidagi masalani quyidagicha qo’yish mumkin:
Ishchining ishlash vaqti va dam olish vaqtidan bo\liq naflik funktsiyasini quyidagicha yozamiz:

, (5)
bu erda - naflik funktsiyasi; - dam olish vaqti; - ish vaqti.

Demak, ishchi sutkadagi 24 soatni ish vaqtiga va dam olish vaqtiga shunday taqsimlashi kerakki, natijada u maksimal naf olsin:
. (6)

+uyidagi shart bajarilganda:

. (7)
Ushbu masalaning optimal echimini grafik orqali aniqlaymiz (12.6-rasm).


Даромад,
M


^RE

0
^{tE 24}

Умумий

14.6-rasm. Naflik funktsiyasini maksimallashtirish.

Rasmdan ko’rish mumkinki, masalaning echimi muvozanat nuqta orqali aniqlanishi mumkin. Naflik funktsiyasining befarqlik chizi\i byudjet chizi\ini nuqtada kesib o’tadi. Optimal echimga ko’ra, dam olish vaqti soatga teng, ish

vaqti . Ishchining bir soatlik ish haqi so’mga teng bo’lsa, uning umumiy daromadi quyidagicha topiladi:

. (8)

U holda byudjet chizi\i yotiqligi ish haqiga teng bo’ladi.
. (9)
Ishchi naflik funktsiyasini maksimallashtiradi, agar bo’sh vaqt bilan daromadni chekli almashtirish normasi ish haqi ga teng bo’lsa, .
Faraz qilaylik, ish haqi stavkasi dan ga oshdi. Byudjet chizi\i holatidan holatga siljiydi (14.7-rasm).


W ^M1
^R1 M
^R0


^R2

14.7-rasm. O’rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0t₀, 0t₁, 0t₂ lar bo’sh vaqt, t₀N, t₁N va t₁N lar ish vaqti.

Agar biz byudjet chizi\iga parallel bo’lgan va befarqlik chizi\i bilan kesishadigan byudjet chizi\ini o’tkazsak, daromad va o’rnini bosish samarasini aniqlashimiz mumkin.

O’rnini bosish samarasi bo’sh vaqtni qisqarishi va ish vaqtining ortishi natijasida daromadning o’sishi bilan ifodalanadi, ya’ni, ma’lum miqdordagi bo’sh vaqt ish vaqti bilan almashtiriladi. 14-rasmda bu dan ga siljishini ifodalaydi, ya’ni, ish vaqti dan gacha oshadi. Lekin, daromadning ortishi bilan birga dam olishning
- shaxsning ma’naviy o’sishi uchun kerak bo’ladigan bo’sh vaqtning ham qimmati oshadi. Daromad samarasi (bo’sh vaqtning ortishi) teskari yo’nalishda bo’lib, u oraliq bilan ifodalanadi . Natijaviy o’zgarish oraliqqa teng.
Ish haqining bunday o’sishida o’rnini bosish samarasi daromad samarasidan yuqori bo’ladi. Bundan shu kelib chiqadiki, birinchidan, ish haqining o’sishi, ish vaqtini ortishiga olib keladi; ikkinchidan, individual shaxsning mehnat taklifi musbat yotiqlikka ega (14.8-rasm).


сўм/соат


^W2 ^W1

кундаги

14.8-rasm. Ish haqini^tn2 g o’sish^t1i natijasida ish vaqtining o’sishi.

Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini qisqartirib, ish vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib borishi, uni shaxs uchun bo’lgan qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib o’tganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma’noga ega emas. Bo’sh vaqtni qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki, daromad samarasi, o’rnini bosish samarasidan oshib ketadi (14.9-rasm). Natijada ish vaqti dan gacha qisqaradi.

Даромад


^M1
M
^R1 ^R0


^R2

^{0 t}0


^{t2 t}1
Умумий
^N ва=т,

14.9-rasm. Daromad samarasi o’rnini bosish samarasidan ortiq bo’lgan hol, 0t₀, 0t₁, 0t₂ lar bo’sh vaqt, t₀N, t₂N va t₁N lar ish vaqti.

Shaxsning bo’sh vaqti esa dan ga o’sadi. Bo’sh vaqt qimmatini ortishi, ish haqi oshganda individual shaxsning mehnat taklifi chizi\i manfiy yotiqlikka ega bo’ladi (14.10-rasm).


W,
сўм соа
^W2


^W1
^SL

^T1 ^T2
Бир кундаги