8-mavzu: Mashina va apparatlarning xavfsiz ishlashini ta’minlash Reja

Nazorat savollari: 
 
1. Ishlab chiqarish jarayonida sexlarda havoga organizmga zararli ta‟sir 
ko„rsatuvchi qanday moddalar ajralib chiqadi? 
2. Inson ifloslangan havodan nafas olganda uning organizmida qanday 
o„zgarishlar yuz beradi? 
3. Ishlab chiqarish sexlari ish zonalari havosidagi zararli moddalarning yo„l 
qo„ysa bo„ladigan konsentratsiyasi – bu qanday kattalik? 

---

4. To„qimachilik 
sanoatida 
ajralib 
chiqadigan 
changlarning 
konsentratsiyasini aniqlashning qanday usullari bor? 
5. To„qimachilik sanoatida sexlarda chang konsentratsiyasini aniqlashda eng 
keng qo„llaniladigan usul qaysi? 
6. Havoda zaharli moddalarning konsentratsiyasini tez aniqlashda universal 
gazoanalizatorlardan (UG) foydalaniladi. Uning ishlash prinsipini tushuntirib 
bering. 
7. Mashinalardan chang ajralib chiqishiga qarshi choralarni gapirib bering. 
 
15-mavzu. Paxta va to‘qimachilik korxonalari sexlaridan ajralib chiqadigan 
asosiy zararli moddalar 
Reja:
1. Paxta va to„qimachilik sanoati sexlarida tolali materiallarni titish, savash, 
tarash, paxmoqlash jarayonlarida chang hamda bo„yash, bo„yoqlar tayyorlash, 
ohorlash, tuklarni kuydirish jarayonlarida zararli kimyoviy gazlar ajralib chiqishi. 
2. Zararli moddalarning ishchilar fiziologiyasiga ta‟siri va organizmni 
zaharlanishiga olib kelishi. 
3. Paxta va to„qimachilik sanoatida, ayniqsa uning boshlang„ich 
jarayonlarida eng ko„p ajraladigan zararli modda - changning hamma ishlab 
chiqarish sexlarida mavjud bo„lishi. 
Paxta, to„qimachilik va yengil sanoat korxonalaridagi ish jarayonidan 
ajralib chiqadigan zararli omillarga: chang, zaharli gazlar, zaharlar, yuqori harorat, 
havoning namligi, shovqin, tebranish va material iflosliklari kiradi.
Ishlab chiqarishda ko„pgina texnologik jarayonlar zararli gazlar ajralib 
chiqishi bilan amalga oshadi. Paxta tozalash sanoati korxonalarida gazli 
chiqindilarni manbalari: suyuq yoki gazsimon yonilg„ilarni yonishidan hosil 
bo„lgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi quritish xo„jaligi, issiqlik bilan 
ta‟minlovchi sistemalar, urug„lik chigit tayyorlovchi sex va boshqalardir. 
Ushbu zararli gazlarning turi va miqdori ishning turiga, ishlab chiqarish 
texnologiyasiga va mexanizatsiya darajasiga bog„liq bo„lib, inson organizmiga 
turlicha ta‟sir etadi va har xil kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo„ladi.
Havoning gaz tarkibining o„zgarishi gigienik nuqtai-nazardan xavfli 
hisoblanadi. Havoda qandaydir noxush hid sezilsa va u nafas yo„llari orqali 
organizmga ko„proq kirib qolsa, albatta kasallik sodir bo„ladi. Shunday gazlar ham 
borki, ular o„ta zaharli bo„lishiga qaramay, sira hidi bo„lmaydi. Jumladan, is 

---

gazini inson seza olmaydi. Ko„pincha shahar havosiga sanoat korxonalari juda 
ko„p turli xususiyatli hidsiz va hidli gaz aralashmalari chiqarib tashlashi mumkin. 
Ma‟lumki, ko„pgina zararli moddalar harorat oshishi bilan suyuq va qattiq 
holatdan bug„ yoki gaz holatiga o„tadi va nafas olish a‟zolari orqali inson sog„ligiga 
salbiy ta‟sir etadi. Nafas olish a‟zolari orqali o„tgan zararli gazlar havo bilan qonga 
so„riladi. Bu esa, ushbu gazlarning inson organizmiga salbiy ta‟sirini boshqa 
yo„llar bilan o„tganiga nisbatan 20 martagacha kuchaytiradi. 
To„qimachilik va yengil sanoat korxonalari uchun asosiy ifloslantiruvchi 
moddalar o„simlik, mineral va hayvonot olamiga ta‟luqli bo„lgan: paxta, lub, jun, 
ipak 
changlari va hok.lar hisoblanadi. 
Paxta changi o„z tarkibida mineral va organik changlarga ega. U yong„in 
xavfiga ega bo„lib, o„tirgan yuzadan ketishi qiyin va o„simliklarga o„tirganda 
ularni halok qiladi. Paxta tozalash va to„qimachilik sanoati yigiruv korxonasining
chiqarilmalari 100-200 ming m
3
/soat gacha yetishi mumkin, bunda havoni 
changlanganligi 10-12 ming mg/m
3
dan 20-30 ming mg/m
3
gacha yetishi mumkin. 
Chang - havoda aylanib yura oladigan qattiq yoki suyuq moddalarning juda 
mayda zarralaridir. Ishlab chiqarish xonalaridagi havoning tozaligi ishchilarning 
salomatligida katta ahamiyatga egadir. Ishchilar changli havodan nafas olganda 
yuqori nafas yo„llari qichiydi va kishi o„zi hohlamagan holda yuzaki nafas oladi, 
bu esa o„pka faoliyatiga salbiy ta‟sir qiladi va turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. 
Changli xonalarda ko„z shilliq pardalarini qichishtirib konyuktivit kasalligini 
keltirib chiqaradi va shu bilan birgalikda chang zarrachalari tuberkulyoz 
tayoqchalarini va zararli bakteriyalarni tashuvchi vosita hamdir. Yirikroq chang 
burun - xalqumda ushlanib qoladi, mayda chang esa nafas olish azolarnga kiradi. 
Havoning harakatlanish tezligi changning aylanib yurish tezligidai past bo„lganda 
0,1-10 mkm o„lchamli chang zarrachalari o„zgarmas tezlik bilan o„tirali. 
Changning inson organizmiga zararli ta’siri darajasi uning o‘lchamlariga 
bog‘liq:
a) agar 50 mkm va undan katta o„lchamli chang zarrachalari yuqorigi nafas 
olish organlarida ushlanib qolsa, u zarar yetkazmaydi;
b) agar 10-50 mkm o„lchamli chang zarrachalari nafas olish organlariga 
chuqur kirib borsa, juda oz miqdordagi chang o„pkaga o„tadi:
c) agar 10 mkm dan kichik chang zarrachalari nafas yo„llarining 
tarmoqlanish joylariga kirib borsa, ular organizm uchun xavfli hisoblanadi;
d) agar 1 mkm dan kichik o„lchamli chang zarrachalari o„pkaga kirib borsa, 
bu juda xavflidir; chunki silikoz kasalligini keltirib chiqaradi.
Changning zararliligi uning o„lchami va kimyoviy xossalariga bog„liq. 
Sanitariya me‟yorlarida ish mintaqasi havosidagi changning quyidagi ruxsat 
etilgan chekli miqsori (RECHM) ko„zda tutilgan:

---

1) 2 mg/m
3
- tarkibida 10 foiz va undan ko„p miqdorda erkin kremniy qo„sh 
oksidi SiO
2
bo„lgan o„simlik va hayvonot changi uchun;
2) 4 mg/m
3
- tarkibida 10 foizgacha miqdorda SiO
2
bo„lgan o„simlik va 
hayvonot changi uchun;
3) 6 mg/m
3
- tarkibida 2 foizgacha miqdorda SiO
2
bo„lgan o„simlik hamda 
hayvonot, mineral changi uchun.
Masalan: changning RECHM g„umbakni qayta ishlash fabrikalarida 4 
mg/m
3
ga, havoning chang bilan ifloslanganligi 65-75 mg/m
3
ga, SiO
2
miqdori esa 
1,7 foizga yetadi, bu esa sanitariya me‟yoridan o„n sakkiz marta ko„proqdir.
Sanoat korxonalarini loyihalashning sanitariya me‟yorlariga muvofiq, zararli 
moddalar inson organizmi uchun zararlilik darajasiga ko„ra xavfliligi besh toifaga 
ajratiladi:
a) 1-favqulodda xavfli moddalar;
b) 2-o„ta xavfli moddalar;
c) 3-o„rtacha xavfli moddalar;
d) 4-xavfli moddalar;
e) 5-kam xavfli moddalar.