8-mavzu: Mashina va apparatlarning xavfsiz ishlashini ta’minlash Reja

1-rasm. AFA-VP-18 filtri uchun qog‘ozdan yasalgan
himoya xalqalari. 
Bu usulda chang konsentratsiyasini o„lchash uskunasi ixcham bo„lib, 12 V 
akkumulyatordan yoki 220 V elektr tarmog„idan quvvat oladi, og„irligi 1450 g 
bo„lib, o„lchamlari 377x270x122mm ni tashkil etadi. 
Chang ushlachagich asosan chang so„rgichdan, havo miqdorini o„lchovchi 
rotametr va AFA-VP-18 turdagi filtr o„rnatilgan maxsus (patron) moslamadan 
iboratdir (2-rasm). 
Havo miqdorini o„lchovchi asbob chang so„rgich bilan jezdan yasalgan 
naycha yordamida mahkam ulangan bo„lib, uchlari kavsharlaiigan. Asbob 18 dan 
22 l/min havoni o„tkazishga mo„ljallangan bo„lib, 60-70 mm li AFA filtrining 
talablariga javob beradi. Chang o„lchagichning havo chiqadigan tomonida 
o„rnatilgan maxsus jo„mrak orqali havo miqdorini rostlash mumkin bo„ladi. Chang 

---

so„rgich filtr orqali bir xil miqdorda havoni so„rib turishi uchun o„rnatilgan 
elektron rele 220 V o„zgarmas tok tarmog„iga ulangan. Tuzilishi ixcham va 
ishlatilishi oddiy. Faqat uyushtirilmagan chiqindi changlar miqdorini o„lchab 
qolmasdan, balki texnologik dasgohlar ayrim qismlaridan chiqadigan changlarni 
ham o„lchash imkonini beradi. 
2-rasm. Chango‘lchagich uskunasi: 
1-ventilyator; 2-chang kamerasi; 3-filtr uchun patron va shlanglar; 4-torozi; 
5-rotametr; 6-nasos (maishiy chang yutgich); 7-sekundomer; 8-LATR (laboratoriya 
avtotransformatori). 
Changli havodan namuna olib bo„lingandan so„ng patrondan filtr olinib, 40-
60 minut davomida avalgi sharoitda ushlab turilib, yana tortiladi. Agar yuqori 
nisbiy namlik sharoitida namuna olinsa (90-100%), bunda filtrlar termostatda 55-
60°C da 20-30 minut davomida quritiladi va undan so„ng 40-60 minutda avalgi 
normal sharoitda ushlab turilib, keyin tortiladi. 
Havodagi chang konsentratsiyasini (η, mg/m
3
) quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi: 
η = 
( )
(1) 
bu yerda,
g
1
 - toza filtr massasi, mg;
g
2
 - chang o„tirgan filtr massasi, mg;
V - filtrdan o„tgan havoning hajmi, m
3
;
t – namuna olish vaqti, minut. 
Ayrim hollarda, havoda zaharli moddalarning konsentratsiyasini tez aniqlash 
zarur bo„lganda universal gazoanalizatorlardan (UG) foydalaniladi. Ularning 

---

ishlash prinsipi indikatorlar shimdirilgan maxsus kukunlar solingan naychadan 
havo o„tkazilganda undagi zaharli moddaning konsentratsiyasiga ko„ra rangining 
o„zgarishiga asoslangandir. Naychadagi kukunning rangli qismi qancha uzun 
bo„lsa, mazkur zaharli moddalarning konsentratsiyasi shuncha katta bo„ladi. Buni 
maxsus tarirovka qilingan chizg„ich orqali aniqlanadi. 
Indikator usuli xavflilik darajasi yuqori bo„lgan moddalarni (simob, sianiy 
birikmalari va boshq.) aniqlashda ishlatiladi. 
Ishlab chiqarishda ko„pgina texnologik jarayonlar zararli gazlar ajralib 
chiqishi bilan amalga oshadi. Ushbu zararli gazlarning turi va miqdori ishning 
turiga, ishlab chiqarish texnologiyasiga va mexanizatsiya darajasiga bog„liq bo„lib, 
inson organizmiga turlicha ta‟sir etadi va turli xil kasalliklarni kelib chiqishiga 
sabab bo„ladi. 
Masalan, changning inson organizmiga zararli ta‟siri darajasi uning 
o„lchamlariga va kimyoviy xossalariga bog„liq bo„ladi: 
o Agar 50 mkm va undan katta o„lchamli chang zarrachalari yuqori nafas olish 
organlarida ushlanib qolsa, u inson organizmiga zarar yetkazmaydi; 
o Agar 10-50 mkm o„lchamli chang zarrachalari nafas olish organlariga 
chuqur kirib borsa, juda oz miqdordagi chang o„pkaga o„tadi; 
o Agar 10 mkm dan kichik chang zarrachalari nafas yo„llarining tarmoqlanish 
joylariga kirib borsa, ular organizm uchun xavfli hisoblanadi; 
o Agar 1 mkm dan kichik o„lchamli chang zarrachalari o„pkaga kirib borsa, bu 
juda xavfli hisoblanadi, chunki “Silikoz kasalligi”ni keltirib chiqaradi. 
Sanitar me‟yorlarda yo„l qo„ysa bo„ladigan konsentratsiya (mg/m
3
) bilan 
bir qatorda har bir moddaga mos ravishda xavflilik sinfi belgilangan, u: oshqozon 
yoki teriga tushganda moddani o„rtacha halok qilish dozasi, mg/g (odam 
og„irligiga nisbatan) shuningdek havodagi o„rtacha halok qilish konsentratsiyasi, 
mg/m
3 
da va o„tkir hamda surunkali ingalyasiya zaharlanishni hisobga oladi
. 
Aholi punktlari havosini tozaligi yerga yaqin qatlamdagi zararli moddalarni