9-mavzu: shovqin va titrashdan himoyalanish Reja: Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish. Shovqinga qarshi kurash usullari

Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish. 
Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalarning mexaniq tebranishidir. Bu 

---

2 
tebranishlar to’lqinsimon ravishda tarkalib kishi kulogiga borib yetadi va quloq pardasini bosadi, 
natijada tovush eshitiladi. Tovush eshitilishi uchun to’lqin ma’lum kuchga ega bo’lishi kerak. Bu kuch 
esa tovush to’lqining paskalda (Pa) uchlanadigan bosimi bilan belgilanadi.
Kishi kulogi tovush bosimining 2x10
-5
dan 2x10
2
Pa gacha bo’lgan diapazonini kabul kila oladi. 
Pastki chegara ya’ni (R
0
=2x10
-5
Pa) kishi kulogi ilgay oladigan minimal tovush bosimi - eshitish 
chegarasi deb ataladi. Yukorigi chegara, ya’ni (R
max
=2x10
2
Pa), kishi kulogi ogrik sezguncha chiday 
oladigan maksimal tovush bosimi -ogrik chegarasi deb ataladi. Ogrik chegarasidan yukorida quloqlardan 
kon sizib chiqishi va quloq pardasining yirtilishi xollari bo’lishi mumkin. Ikki kishining uzaro suxbati 
odatda 0,1 Pa bosimda kechadi.
Chastotalari bo’yicha kishi kulogi 20 dan 20000 Gers oraligidagi tovushlarni kabul kiladi. Bu 
kichik va urta yoshdagi odamlarga xos. Kishi kariganda esa yukorigi chegara 15000 Gs larga tushib 
koladi, shuning uchun kupchilik kishilar kariganda yomon eshitadigan bulib koladi. Kishi kulogi ayniksa 
37,5-9600 Gs oraligidagi chastotalar diapazonini yaxshi kabul kiladi. 20 Gs dan kichik va 20000 Gs dan 
katta chastotali tovushlar infratovush va ultratovush deyiladi. Bu olastlardagi tovushlarni kishi kulogi 
eshita olmaydi.
Kishi kulogining eshitish kobiliyatini tovush bosimining absolyo’t uzgarishi bo’yicha emas, balki 
uning nisbiy uzgarishi bo’yicha olish kabul qilingan. Tovush bosimning bunday nisbiy uzgarishi 
shovqin kuchining boshlangich darajasi (nulevoy uroven) deb ataladi va etalon sifatida kabul qilingan.
Boshlagich darajada (etalon) qilib tebranish chastotasi 1000 Gs, tovush bosimi 2x10
-5
Pa kabul 
qilingan. Bu eshitish kobiliyati normal bo’lgan kishilardagi eshitish chegarasi bilan mos keladi. Bu 
chastotasi 2000 Gs bo’lganda tovush kuvvati 10
-12
Vt/m
2
mos keladi. 
Shovqin kuchini ulchash uchun logarifmik shkala kabul qilingan, xar bir keyingi pogona, oldingi 
pogonadan un marta kattadir. Shovqinlarning bunday nisbati shartli ravishda bel (B) atalib, quyidagi 
formula bilan ifodalanadi: 
Б
J
J
l

lg
0
(5.1) 
bu yerda J
j
- tovush bosimining ulchangan kiyimati, Pa.. J
0
- tovush bosimining etalon kiymati, 
2x10
-5
Pa. 
Agar bir qancha shovqinlar birgalikda ta’sir kilganda, birinchisi boshlangichdan, ya’ni asos qilib 
olinganigdan 10 marta katta bulsa, J
j
/J
0
=10. Bunda shovqin 1 B ga katta deb olinadi, chunki 1g10=1. 
Agar J
j
/J
0
=100 bulsa 2B ga katta deb olinadi, chunki 1g 100=2 va xokazo. Bel ancha katta kiymat. 
Odamning kulogi odatda tovush kuchi uzgarishning 0,1B ni paykaydi. Shuning uchun tovush kuchining 
ulchov birligi qilib amaliyotda Belning undan bir bulagi bo’lgan detsibel (dB) kabul qilingan. 
Eshtishning yukorigi maksimal chegarasi 13 B (130 dB) ga to’g’ri keladi. Bundan yukori shovqinlarda 
quloqda ogrik paydo bo’ladi.
Chastotasi bo’yicha shovqinlar uch sinfga bulinadi: 
past chastotali-350 Gs gacha; 
urta chastotali-350 dan 800 Gs gacha; 
yukori chastotali-800 Gs dan yukori bo’lgan chastotali. Inson tanasiga ta’siri bo’yicha yukori 
chastotali shovqinlar zararli hisoblanadi.
Shovqinlar tovush bosimi, chastotasi, shovqin turi (tonal, keng mintaqali, impulsli) va ta’sir qilish 
vaqtining uzunligi bilan normalashtiriladi.
Xar xil chastotali shovqinlar kishi kulogiga xar xil ta’sir kiladi. Shuning uchun xar bir urta 
geometrik chastotaning oktava chizigi shovqining yo’l qo’ysa bo’ladigan meyori belgilangan. 
Oktava chizigi - tovushlar chastotasining yukorisiga pastkisidan ikki marta kiymatga teng bo’lgan 
intervalidir, ya’ni 

---

3 
f
юко и
f
пастки
р

2
(5.2) 
Shovqinlarni meyorlashtirishda urta geometrik chastotalarning quyidagi oktava chiziklari kabul 
qilingan: 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs. 
Oktava chiziklarning urta geometrik chastotasi kuiydagi formula bo’yicha aniqlanadi: 
f
f
юко и f
пастки


р
(5.3) 
Shovqinlar chastotasining spektri bo’yicha keng mintaqali (bunda tarkibida kup tovush 
chastotalari bo’ladi, masalan, tukuv dastgoxidan chikayotgan shovqin) va tonal turlariga ulinadi. Tonal 
shovqinlarda ma’lum ton aniq eshitilib turadi. Masalan, ventilyatorlardan ajralib chikayotgan shovqin. 
Tonal shovqin keng polosali shovqinga nisbatan kishi organizmiga kuprok salbiy ta’sir ko’rsatadi

---

4 
jadval. 
Tovush bosimining yo’l qo’ysa bo’ladigan darajasi. 
Xonalar 
Oktava chizigining urta geometrik chastotalari, Gs 
Tovush darajasi, 
dBA 
63 
125 
250 
500 
1000 
2000 
4000 
8000 
To’qimachilik 
korxonalarining 
ishlab chiqarish sexlari (doimiy ish 
joylari) va xududlari 
103 
96 
91 
88 
85 
83 
81 
80 
90 
To’qimachilik 
korxonalarining 
idoralari xonalari 
79 
70 
63 
58 
55 
52 
50 
49 
60 
Yashash 
joylari 
xududlari 
mikrorayonlarning 
dam 
olish 
maydonlari 
67 
57 
49 
44 
40 
37 
35 
33 
45 

---

5
Gost 12.1. 003-76 bo’yicha ishlab chiqarish korxonalarining domiy ish joylarida va 
korxonalar xududida shovqining quyidagicha yo’l qo’ysa bo’ladigan darajali kabul qilingan.
To’qimachilik sanoati korxonalarida shovqinni umumiy darajasiga karab chamlab baxolash 
mumkin. Buning uchun shovqin ulchash asbobining A shkalasidan foydalaniladi va bu dBA da 
ulchanadigan standartlashtirilgan va barcha shovqin ulchash asboblarida mavjuddir.
Shovqin meyorlariga, uning ta’sir qilish vaqtining uzunligiga karab tuzatishlar kiritiladi. Bu 
tuzatishlar quyidagi jadval da keltirilgandir.
Jadval