9-mavzu. Tovar moddiy zaxiralari hisobi

Moddiy zahiralarning chiqib ketishi. Chiqib ketayotgan tovarmoddiy 
zahiralarning qiymati chiqib ketish dalilini aniqlash paytida balansdan hisobdan 
chiqarilishi kerak. Tovar-moddiy zahiralar tashkilotning balansidan:
a) sotish;
b) boshqa tashkilotning ustav kapitaliga ta’sis ulushi ko‘rinishida
berish;
v) muassisning muassislar tarkibidan chiqishida yoki tugatilayotgan
xo‘jalik yurituvchi sub’ektning mol-mulkini uning ishtirokchilari o‘rtasida 
taqsimlayotganda ilgari tashkilotning ustav kapitaliga kiritilgan ulushni muassisga 
qaytarish;
g) tekinga berish;
d) ayirboshlash;
ye) saqlash muddati tugagach yaroqsizligi sababli, jismonan va ma’nan
eskirganligi natijasida tugatish (yo‘q qilish);
j) kamomad, yo‘qotish yoki shikastlanishning (sinish, bo‘linish)
aniqlanishi;

---

z) tovar qarzi ko‘rinishida taqdim etish yoki ilgari olingan tovar
qarzini qaytarish;
i) boshqa operatsiyalar va hodisalar natijasida hisobdan chiqariladi. Tovar-moddiy 
zahiralarning chiqib ketishidan moliyaviy natija (foyda yoki zarar) tovar-moddiy 
zahiralarning chiqib ketishidan olingan daromaddan ularning balans qiymati va 
tovar-moddiy zahiralarning chiqib ketishi bilan bog‘liq bilvosita soliqlarni 
chegirish orqali aniqlanadi.
Chiqib ketayotgan tovar-moddiy zahiralarning tannarxi bilan bog‘liq daromad tan 
olinadigan hisobot davrida xarajat sifatida tan olinadi. Chiqib ketish munosabati 
bilan tovar-moddiy zahiralarni istalgan hisobdan chiqarish summasi va ularga doir 
barcha zararlar hisobdan chiqarish yuz bergan yoki zarar yetkazilgan hisobot davri 
mobaynida xarajat sifatida hisobga olinishi kerak. Sotishning sof qiymatini 
oshirish natijasida yuzaga keladigan, ilgari hisobdan chiqarilgan tovar-moddiy 
zahiralarning qiymatini tiklash summasi oshish yuz bergan hisobot davrida xarajat 
sifatida tan olingan, chiqib ketgan (sh.j. sotilgan) tovar-moddiy zahiralar 
tannarxining pasayishi sifatida tan olinadi.
Tovar-moddiy zahiralar qoldiqlari va chiqib ketayotgan (shuningdek ishlab 
chiqarishga berilgan) tovar-moddiy zahiralar qiymatini aniqlash quyidagi 
usullardan biri orqali amalga oshiriladi:
a) tegishli birlikning identifikatsiyalangan tannarxi bo‘yicha;
b) o‘rtacha tortilgan qiymat bo‘yicha (AVECO);
v) TMZ xarid qilingan vaqt bo‘yicha dastlabki zahiralar tannarxi
bo‘yicha (FIFO).
Tovar-moddiy zahiralarning har bir guruhi (turi) bo‘yicha hisobot yili mobaynida 
qiymatni aniqlashning faqat bir usuli qo‘llanadi. Tovarmoddiy zahiralarning 
guruhi (turi) bo‘yicha qiymatni aniqlash usullaridan birini qo‘llash hisob siyosatini 
qo‘llash ketma-ketligiga yo‘l qo‘yishdan kelib chiqib amalga oshiriladi.
Tashkilot tomonidan alohida tartibda foydalaniladigan (qimmatbaho metallar, 
qimmatbaho toshlar va hokazo) va bir-birining o‘rnini bosmaydigan (ya’ni ular 
odatdagi holda bir-birini almashtira olmaydi), shuningdek maxsus loyihalar uchun 
ishlab chiqarilgan va mo‘ljallangan (ishlatiladigan) tovar-moddiy zahiralar tegishli 
birlikning identifikatsiyalangan tannarxi usuli bo‘yicha baholanadi.
Ushbu usulda alohida o‘ziga xos xarajatlar muayyan tovar-moddiy zahiralarga 
taalluqli bo‘ladi. Aks ettirishning ushbu usuli, ular sotib olinganligi yoki ishlab 
chiqarilganligidan 
qat’i nazar, maxsus loyihalar uchun mo‘ljallangan 
mahsulotlarga to‘g‘ri keladi.
AVECO usuli bo‘yicha tovar-moddiy zahiralar har bir birligining qiymati davr 
boshida aynan bir xil birliklarning o‘rtacha tortilgan qiymati va davr mobaynida 
xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan aynan bir xil birliklarning qiymatidan kelib 
chiqib aniqlanadi.

---

Tovar-moddiy zahiralar har bir birligi qiymatini AVECO usuli bo‘yicha aniqlash 
tegishincha davr boshidagi tovar-moddiy zahiralar qoldig‘ining tannarxi va 
miqdori hamda ushbu davr mobaynida kelib tushgan tovar-moddiy zahiralarning 
tannarxi va miqdoridan shakllanadigan, aynan bir xil birliklarning umumiy 
tannarxini ularning umumiy miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
O‘rtacha qiymat tashkilot tomonidan tanlangan usulga qarab davriy yoki tovar-
moddiy zahiralarning har bir yangi partiyasi kelib tushishiga ko‘ra hisoblab 
chiqarilishi mumkin.
FIFO usuli bo‘yicha tovar-moddiy zahiralarning chiqib ketayotgan birliklari 
tannarxiga birinchi navbatda xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan zahiralarning 
qiymati kiradi, davr oxiridagi tovar-moddiy zahiralar qiymati esa oxirgi bo‘lib 
xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan zahiralar birliklarining umumiy qiymatidan 
tashkil topadi.
Hisobot davri oxirida tovar-moddiy zahiralar qiymatini aniqlash ularning chiqib 
ketishida tovar-moddiy zahiralar qiymatini aniqlashning qabul qilingan usuliga 
bog‘liq holda amalga oshiriladi.
Tovar-moddiy zahiralarning chiqib ketishida ularning qiymatini aniqlashning 
qo‘llanadigan usuli tashkilotning hisob siyosatida aks ettirilishi lozim.