А. А. Азларова, М. М. Абдурахманова
- расм Опционнинг таснифи
Download 2.83 Mb. Pdf ko'rish
|
Тижорат банкларининг актив ва пассивларини бошқарув
|
7- расм
Опционнинг таснифи 1 Опционнинг хусусияти шундаки, унинг эгаси қимматли қоғознинг ўзини эмас балки уни сотиб олиш ёки сотиш хуқуқини опцион мукофоти евазига сотиб олади. Шуни таъкидлаш лозимки, опцион эгаси вазиятга қараб опцион юзасидан сотиб олиш ёки сотиш хуқуқидан фойдаланиш ёки ундан воз кечиши мумкин. Опцион шартномасида икки томон иштирок этади – биринчи томон опционни сотиб олувчи (сакловчи), яъни маълум миқдордаги қимматли қоғозларни сотиб олиш ёки сотиш хуқуқини харид этувчи ва иккинчи томон – опционни сотувчи, яъни шартномада кўрсатилган маълум миқдордаги қимматли қоғозларни сотиб олиш ёки сотиш мажбуриятини олувчи шахс иштирок этади. Халкаро амалиётда барча опционлар икки турга бўлинади: сотиб олиш учун опцион (харидор опциони) “ колл” опцион (call); сотиш учун опцион (сотувчи опциони) “пут” опцион (put). Сотиб олиш учун опцион уни эгасига келажакда келишилган шарт ва мукофот евазига базис активини сотиб олиш хуқуқини беради. Сотиш учун опцион эса уни эгасига келажакда келишилган шарт ва мукофот евазига базис активини сотиш хуқуқини беради. Халқаро амалиётда шартномада тасдиқланган опцион шартномасини амалга ошириш муддати бўйича икки турга бўлинади: 39 1. “Европа опциони” – ушбу шартномада келишилган опцион шартлари фақатгина унда белгилаб қўйилган муддатда амалга оширилади. 2. “Америка опциони” – ушбу шартномада келишилган шартларни опцион эгаси истаган муддатда амалга ошириши мумкин. Опцион бўйича мукофот – бу опционни харид этиб олаётган шахс томонидан уни сотаётган шахсга опцион сертификатини имзолагани учун бериладиган баходир. 39 Фредериc Мишкин. Тҳе Эcономиcс оф Моней, Банкинг анд Финанcиал Маркетс. Глобал эдитион 11тҳ Эдитион. Пеарсон, Унитед Кингдом, 2015. Харид қилиш учун опцион (САLL) Европа опциони Америка опциони Сотиш учун опцион (PUT) Опциондан фойдаланиш хуқуқига асосан Опционга эгалик қилиш хуқуқига асосан Опцион турлари 95 Опционнинг ички қиймати – бу опцион эгасига опцион шартномаси амалга ошганда оладиган даромадидир. Унинг миқдори эса базис активининг жорий бахоси ва опцион амалга ошгандаги ижро бахоси ўртасидаги фарқдан иборат. Опционнинг ташқи қиймати – опционнинг ички қиймати ва мукофот ўртасидаги фарқдан иборат бўлиб унинг миқдори шартноманинг муддатлилиги, курснинг барқарорлиги ва фоиз ставкаларининг динамикасига тўғридан-тўғри боғлиқ. Опцион бўйича базис активи қуйидаги маълумотларни ўзида акс эттириши лозим: қимматли қоғознинг тури (тип, категория); қимматли қоғозларнинг номинали (қиймати); хар бир дона қимматли қоғоз учун бахо; қимматли қоғозларнинг сони; қимматли қоғозларнинг эмитенти; умумий қиймати; қимматли қоғозларнинг турига қараб бошқа қўшимча маълумотлар талаб этилади. Опцион шартномаси қуйидаги мажбурий реквизитларга эга бўлиши лозим: 1. “Сотиб олиш учун опцион” ёки “сотиш учун опцион” деб номланиши; 2. Давлат органидан рўйхатдан ўтганлиги санаси ва тартиб рақами; 3. Опцион имзоланган сана; 4. Опцион эмитентининг номланиши, юридик манзили ва банк реквизитлари; 5. Опцион шарти бўйича эмитентнинг базис активни сотиш (сотиб олиш опционида) ёки сотиб олиш (сотиш опционида) тўғрисидаги мажбурияти; 6. Опционинг харакат этиш муддати ёки уни амалга ошириш куни; 7. Базис активининг хусусиятлари; 8. Эмитентнинг имзоси ва мухри. Шуни таъкидлаш лозимки, опцион шартномалари асосида қимматли қоғозларнинг курсини кўтарилиши ёки унинг акси, пасайиши хисобига даромад олишлиги учун опцион бўйича “чайқовчилик” манфаати ётади. Биз “сотиб олиш” учун опционни амалга ошириш механизмини кўриб чиқамиз. Ушбу шартномага асосан опцион эгаси унинг сотувчисидан маълум миқдордаги қимматли қоғозларни маълум муддатдан кейин келишилган бахода сотиб олиш хуқуқини сотиб олади. Опционни сотувчиси эса шартномада кўрсатилган қимматли қоғозларни мукофот евазига опцион эгаси кўрсатмасига асосан келишилган бахода сотиш мажбуриятини олади. Масалан, АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акцияларининг опцион операциясидаги жорий курси 1000 сўм. Шуни таъкидлаш лозимки, бу акциялар опцион шартномаси иштирокчилари ихтиёрида бўлмаслиги мумкин, балки фонд биржасида бошқа брокер ёки дилерлар ихтиёрида бўлади. Опцион эгаси бундай акцияларининг 1 лотини (100 дона акция) сотиб олиш хуқуқини олди деб 96 ҳисоблайлик. Опцион шартномасига асосан унинг эгаси маълум муддатдан кейин ушбу лотни, яъни ҳар бир акцияни 1100 сўмдан сотиб олади. Шартномага асосан унинг эгаси сотувчига ҳар бир акция учун 20 сўмдан мукофот тўлайди. Опцион контрагентлари АЖ “ЕЛЖИХОЗ”нинг акцияларининг курсига мутлақо тескари манфаатда бўлади. Опцион эгаси акция курси кўтарилиши тарафдори, унинг хисоби бўйича АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акциясининг курси келажакда 1200 сўмни ташкил этади, у ўз хуқуқини амалга оширади ва ҳар бир акциядан 80 сўм (1200 – 1100 – 20) даромад олади. Опцион эгасининг лот бўйича даромади (80 сўм * 100 дона акция) 8000 сўмни ташкил этади. Агар опцион эгаси янглишган бўлса, яъни АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акциялари курси фақатгина 1100 сўмгача кўтарилган бўлса, хамда опцион амалга оширилган тақдирда унинг эгаси ҳар бир акциядан олдин тўланган 20 сўмлик мукофот пули ва жами лотдан (20 сўм * 100 та акция) 2000 сўм зарар кўради. Шунинг учун бундай холатларда опцион эгаси ўз хуқуқидан фойдаланмайди ва опцион шартномасини бекор қилади. Иккинчи томондан опционни сотувчи АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акциялари курсининг ўзгармай қолиши ёки кўтарилганда ҳам пастроқ кўтарилишидан манфаатдор. Агар опцион муддати келганда АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акцияларининг курси 1100 сўмни ташкил еца, юқорида таъкидлангандек опцион эгаси ўз хуқуқидан фойдаланмайди, натижада опционни сотувчи хар бир акция учун 20 сўм мукофот ва жами 2000 сўм даромад олади, ундан ташкари базис активидаги қимматли қоғозлар унинг ўзида қолади. Агарда опцион муддатида акцияларини бахоси 1200 сўмни ташкил еца, опционни сотувчи уни опцион эгасига ҳар бир акцияни бозор баҳоси бўйича эмас, балки шартномада белгилаб қўйилган 1100 сўмдан сотишга мажбур. Бу ҳолатда юқорида таъкидлаб ўтгандек опцион эгаси қўшимча даромадга эга бўлади. Биз энди “сотиш учун” опционни амалга ошириш механизмини кўриб чиқамиз. Таъкидлаш лозимки, ушбу опционнинг амалга оширилиш механизми “сотиб олиш учун опцион” механизмининг тескарисидир. “Сотиш учун” опцион эгаси базис актив акцияларини курсининг пасайиши манфаатида, опционни сотувчи эса ушбу курснинг кўтарилиши манфаатида бўлади. Опцион сотувчиси опцион шартномасини имзолаганда унинг эгасидан АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акцияларини жорий нархи фонд биржасида 1000 сўм, опцион шарти бўйича келажакда АЖ “ЕЛЖИХОЗ” ҳар бир акциясини донасини 1000 сўмдан сотиб олиш мажбуриятини олади. Натижада ҳар бир акция учун (1 лот 100 дона акция) 20 сўмдан, яъни жами 2000 сўм мукофот пули олади. Бу ерда опцион сотувчиси курснинг сақланиб қолиши ёки ўсишидан манфаатдор, чунки бу холатда опцион эгаси шартномадаги хуқуқидан воз кечади. Бу холатда опцион сотувчиси хеч қандай харажациз 2000 сўм мукофот пули олади. Агарда АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акциясининг бозор курси келажакда тушиб кеца, у холда опцион эгаси ўз хуқуқидан фойдаланади. Масалан, АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акияларининг бозор курси пасайиб 900 сўмни ташкил етди. Бунда опцион эгаси ўз хуқуқидан фойдаланади ва АЖ “ЕЛЖИХОЗ” акцияларини опцион сотувчисига шартномадаги келишилган бахо 1000 сўмга сотади. Бу холатда у 97 ҳар бир акциядан 80 сўмдан яъни (1000 – 900 – 20) жами (80 сўм * 100 та акция) 8000 даромад топади. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигига асосан эмитентнинг опционининг базис активлари эмитентларининг аввал муомалага чиқарган ўзлик қимматли қоғозлари ва аввал муомалага чиқарган учинчи шахснинг қимматли қоғозлари ташкил этиши мумкин. Амалдаги қонунчиликка асосан опционнинг базис активи бўлиб эмитентнинг ўзлик бирламчи муомалага чиқарилган қимматли қоғозлари хизмат қилишга йўл қўйилмайди. Download 2.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|