A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

“Z a fa m o m a ” 
va shuningdek yana o ‘n sakkiz tarixiy asarlar asosida 
yaratilgandir. 
K itobning IX bobi yangi hisoblanadi va unda X orazm ning 
1512-1663-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi keng va atroflicha bayon 
etiladi. 
B undan tashqari, asarda A bulg'oziy Bahodirxon zam onida obod 
b o 'lg a n
X orazmdagi U rganch, Vazir, Tirsak, Yangi shahar, Buldum soz, 
B ag 'd o d , 
Kot, D u m n , Q um kent, M izdahkan, D orug'an o ta, B oqirg'on, 
Xos 
m in o ra . 
Ism M ahm ud O ta, C hilik kabi shaharlar, A m udaryo va 
dary o
o ‘zanining o'zgarishi, xivalik tu rk m an lam in g og ‘ir ahvoli, XVI—
XVII 
asrlard a 
Xiva xonligi bilan Buxoro o'rtasidagi siyosiy m unosabatlar 
h aq id a 
ham qim m atli m a’lum otlar uchraydi.
A bulg'oziy 
Bahodirxon va uning “ Shajarayi turk va m o 'g 'u l” asari 
tez orada 
ilm iy 
jam oatchilikning d iq q a t-e ’tiborini qozondi. U X V III 
asrdayoq b ir necha, nem is va fransuz (1726-y.), rus (1770-y.) va ingliz 
(1780-y.) tillariga tarjim a qilindi. O 'tg a n asrda bu asar nem is (G .Y a.K er), 
rus (Ya.O.Yarsev va G.S.Sablukov), fransuz (P .I.D em ezo n), turk (A hm ad 
Vefiq posha) tillariga taijim a qilindi. A sar 1897-1913-yillari yana turk 
(taijim on Rizo N ur) va 1935-yili fors tillariga taijim a qilindi. A sam ing 
G .S .S ab lu k o v (19 06-y.) va P .I.D e m e z o n (1871 —1874-yy.) am alga 
oshiigan nashrlari m ukam m al va z o 'r ilm iy qim m atga egadir.
Abulg'oziy Bahodirxon asarini xorijiy tillarga tarjim a qilinishi va dunyo 
bo'ylab tarqalishi bo'yicha “T em u r tuzu k lari” va B obum ing “ Vaqoyi” 
asari bilan qiyoslash m um kin. U lar turkiy tildagi tarixiy asarlam ing ju d a 
katta ilmiy qiym atga ega ekanligini ko'rsatadi.
7.2.2. «Firdavs ul-iqbol»
“ Firdavs ul-iqbol” ( “Jan n at b o g 'i” ) nom li X orazm tarixi b o 'y ich a 
yaratilgan shoh asam ing ijodkoriari X V III asr so'nggi choragi va XIX 
asrda o 'tg an yirik shoir, tarjim on va tarixnavis S herm uh am m ad ibn 
Avazbiy M unis (1778-1829) va uning jiyani M uham m ad Rizo Emiyozbek 
o 'g'li O gahiydir (1809-1847).
Munis Xorazmning qadimdn yirik shahar bo'lgan Kot qishlog'ida dunyoga 
kelgan, Xiva madrasalarida tahsil ko'rgan. 1800-yildan boshlab xon saroyida 
sarkotib bo'lib xizmat qilgan. U 1829-yili 51 yoshida vafot etgan.
M unis atroflicha m a’lum ot olgan, turli fanlar, xususan adabiyot va 
tarixdan keng xabardor bo'lgan yetuk olim va iste’dodli shoir sifatida 
l^arixda qoldi. U 1806-yili Eltuzarxon (1804— 1806)ning topshirig'i bilan 
Firdavs ul-iqbol" asarini yoza boshlaydi. Lekin, asar ayrim sabablaiga 
ko'ra, tugallanm ay qolgan.
M unis ajoyib xattot sifatida “ Savodi t a ’lim ” nom li maxsus risola
225

---

yozgan. U z o ‘r taijim on bo'lib, M uham m ad M irxondning “ Ravzat us- 
safo” asari taijimasini ham boshlab bergan va uning birinchi jildini taijim a 
qilib tugatgan edi.
Ogahiy ham asli Kot qishlog'idan. M unisning jiyani va uning qo 'lida 
tarbiya topgan. Yaxshi o 'q ib , turli fanlam i, xususan tarix va adabiyotni 
chuqur egallagan. M unisning vafotidan (1829) keyin saroyni tark etib, 
ota kasbi — miroblik bilan kun kechirgan. U 1847-yili vafot etgan.
Ogahiy ham iste’dodli shoir, yirik tarixnavis olim va m ohir taijim o n 
sifatida shuhrat topti. U tog'asi M unis boshlagan “ Firdavs u l-iq b o l” 
asarini oxiriga yetkazdi. U ndan tashqari, “ Riyoz ud-davla” ( “ D avlatning 
jannat bog‘i” ), “Zubdat ut-tavorix” ( “Tarixlar sarasi” ), “Jo m i’ ul-voqeoti 
sultoniy” ( “ Sulton voqealarining m ajm uasi”) va “G ulshan ud-davlat” 
( “ Davlat gulshani”) kabi tarixga oid asariam i ham yozgan.
Bulardan tashqari, Ogahiy zabardast taijim on sifatida 19 asami o ‘zbek 
tiliga taijima qilgan bo'lib, ulaming ichida M uhammad Mirxondning “ Ravzat 
us-safo” , Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafam om a”, Nizom uddin Ahmad 
Hiraviyning “Tabaqoti Akbariy” kabi ulkan tarixiy asarlari ham bor.
M unis va Ogahiyning tarix sohasidagi eng katta ilmiy ishi “ Firdavs 
u l- iq b o l” a s a rin in g y a ra tilis h i e d i. K ito b d a X o ra z m n in g q a d im
zam onlardan to Q o ‘ng‘irot sulolasidan1 chiqqan Allohqulixon (1825— 
1842) zam onigacha bo'lgan tarixdan bahs yuritadi.
“ Firdavs ul-iqbol” asari m uqaddim a va besh bobdan iborat. 1806-yili 
boshlangan va 1840-yili yozib tam om langan.
M uqaddim ada Eltuzarxon nom iga ham d -u sano o'qiladi, M unisning 
xon xizmatiga kirish sabablari aytiladi va asar m undarijasi keltiriladi.
Asam ing 1—II boblari islom iyatdan aw al o 'tgan payg'am barlar, eski 
tarix kitoblarida tu rk -m o 'g 'u l qabilalarining ajdodi hisoblangan Yofas 
ibn N uh va Q o 'n g 'iro t am irlarining ilk tarixiga bag'ishlangan.
Uchinchi bobda Burtajon va Chingizxon tarixi, M o'g'ul imperiyasining 
C hingisxon za m o n id a n to O ltin O 'rd a xoni Berdibek (1357—1361) 
davrigacha bo'lgan tarixi bayon etilgan.
T o 'rtin c h i bob X orazm ning S hayboniylar davri (1511 — 1804)dagi 
ijtimoiy-siyosiy tarixi haqidadir.
Beshinchi bob Xiva xonligining 1804—1825-yillar orasidagi ijtimoiy- 
siyosiy tarixini o 'z ichiga oladi.
M unis va Ogahiyning m azkur asarining asosiy aham iyati