A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

4 .4 .3 . «Chor niaqola»
“C hor m aqola” nom i bilan m ashhur bo'lgan bu qiziqarli asar muallifi 
Nizomiy Aruziy Sam arqandiydir. U ning o 'z ismi N ajm uddin Ahmad 
ibn U m ar ibn Ali bo'lib, asli sam arqandlikdir. Otasi bir vaqtlar Saljuqiy 
Alp Arslon xizmatida bo'lgan. Bo lg'usi olim IX asm ing 90-yillarida 
tug ilgan, 1116—11 19-yillari S u lto n S an jar (1 1 1 8 -1 1 5 7 ) saro yid a 
ishopurda hayot kechirdi, so'ngra G u rv a Bom iyonda (A fg'onistonning 
markaziy qism ida joylashgan viloyatlar) hukm surgan S hansabiylar 
xizmatiga kirdi va um rining oxirigacha o 'sh a yerda yashadi.
167

---

“C h o r m aqola” ilmiy, etik-didaktik m avzuda yozilgan asar bo'lib 
“ M ajm a’ ul-g'aroyib” ( “A joyibotlar m ajm uasi” ) nom i bilan ham ataladi' 
Asar 1156—1157-yillarda bitilgan bo'lib, to 'rt qism dan iborat:
D abir (kotib)lar va dabirlik haqida;
She'riyat ilmi va shoirlam ing qadr-qim m ati haqida;
Sayyoralar haqidagi ilm va munaj[jimlik haqida;
Tibb (m editsina) va tabiblik xususida.
Birinchi qism da qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o'rtasidagi 
1
I
4
| .
yilning 9-sentabrida Sam arqand atroflda bo'lgan urush, Qoraxitoylar 
bilan 
X orazm , shuningdek, Sulton M ahm ud G 'aznav iy bilan M ovarounnahr 
hukm dori Q oraxoniy Bug'raxon M uham m ad (1033— 1056-yillar atrofida 
vafot etgan) o'rtasidagi siyosiy m unosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida 
B uxoro sad rlarin in g um um iy ahvoli h aq id a qisqa, lekin qim m atli 
m a’lum otlar keltirilgan.
“C h o r m aqola” ning ikkinchi qism ida ham m uhim m a ’lumotlarni 
uchratam iz. M ashhur forsiyzabon shoirlar Rudakiy (taxm .8 60 -9 41 ), 
Farruhiy (1038-yili vafot etgan), Firdavsiy (taxm inan 9 4 0 -1 0 2 0 -1 0 3 0 - 
yillar orasi)lam ing hayotiga oid, shuningdek, Bodhizning tabiiy sharoiti, 
masalan u yerda bo'lgan 1000 ga yaqin koriz, uzum ning 120 ta navi, 
Q oraxoniylar davrida M ovarounnahm ing adabiy va m adaniy hayotiga 
oid axborotlar shular jum lasidandir.
U chinchi qism da Abu Rayhon Beruniy va U m ar Hayyom ning (taxm. 
1048—1123) hayoti (Nizom iy Aruziy Sam arqandiy u bilan yaqindan tanish 
bo'lgan) bilan bog'liq m a’lum otlar berilgan.
T o 'rtin ch i qism da o'zbekistonlik buyuk qom usiy olim Abu Ali ibn 
Sinoning (980—1037) Buxoro va Xorazm dagi ilmiy faoliyati bilan bog'liq 
m a’lum otlam i uchratam iz.
Xullas, N izom iy Aruziy Sam arqandiyning ushbu asari O 'zbekiston- 
ning X -X I asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va m adaniy hayotini o'rganishda 
m uhim aham iyatga ega bo'lgan m anbalardan biri hisoblanadi.
“ C h o r m aqola” ning forsiy m atni 1910 va 1955-1957-yillarda