A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

ero n lik  
sharqshunos olim lar M irzo M uham m ad Qazviniy ham da 
M u h a m m a d  
M u’in tom onidan chop qilingan. Asar ingliz tiliga 1921-yili va 1963-yili 
m s tiliga tarjim a qilingan. Sharqshunos M ahm ud Hasaniy uni 
o 'zb e k  
tiliga taijim a qilib chop ettirgan.
4 .4 .4 . «Mujmal at-tavorix va qisas*
Muallifi nom a’lum bo'lgan “ Mujmal at-tavorix va qisas” 
(“Tarixlar va 
qissalar majmuasi”) nomli bu asar ixcham tarzda yozilgan umumiy 
tarixga
168

---

0^ i r
Unda 
qadim zamonlardan (islomiyatdan awal o'tgan Eron podshohlari 
am onidnn 
to o 'g 'u z lar tarafidan Sulton Sanjaming asir olinishi ( 1 153) va 
N ish o p u rn in g
vayron etilishigacha bo'lgan davr ichida Eronda va qisman 
O'zbekistonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealar hikoya qilinadi.
A s a r 
1153-yildan keyin yaratilgan. Kitobning ilmiy qim m ati shundaki, 
unda 
tu rk iy
xalqlar, ulam ing kelib chiqishi haqidagi rivoyatlar, turklam ing 
vatan larid a n b iri 
lssiqko‘1 haqida boshqa m anbalarda uchram aydigan 
nia’lum otlar keltirilgan.
“ M u jm a l 
at-tavorix va qisas” ning yagona qo'lyo zm a nusxasi Parij 
Milliy kutubxonasining qadim iy forsiy kitoblar fondida, 62-raqam ostida 
saqlan m o q da. 
U ning m atni 1939-yilda eronlik Malik ush-shuaro Bahor 
tom onidan chop etilgan.
4 . 4 .5 . «Zayn al-axbor»
“Zayn al-axbor” ( “Tarixlar bezagi”) nomli kitob muallifi XI asm ing 
yirik tarixchisi Gardiziydir. Uning to 'la ismi Abu Said Abulhay ibn Zahhok 
ibn Mahmud G ardiziy, G 'azniga (A fg'oniston) tobe bo'lgan va uning 
sharqiy tarafida joylashgan Gardiz qishlog'ida tug'ilgan. U o 'z zamonidayoq 
shuhrat topgan olim dir. Bu esa uning “Zayn al-axbor” nomli asari tufayli 
b o 'ld i. K ito b 1 0 4 9 - 1 0 5 0 - y illa r o ra s id a y o z ib ta m o m la n g a n va 
G'aznaviylardan Sulton Abdurashidga (1049—1053) taqdim etilgan.
“Zayn al-ax bor” , asosan qadim zam onlardan (islom iyatdan aw al 
o'tgan qadimgi E ron podshohlari zam onidan) to 1041-yilgacha, y a’ni 
G 'aznaviylardan Sulton M avdud (1 0 4 1 -1 0 5 0 ) bilan Sulton M uham m ad 
(1030-1031, ikkinchi m arta 1041) o 'rtasid a, ya’ni 1041 -yili D inovarda 
bo'lgan urushgacha Xurosonda bo'lib o 'tgan voqealar haqida hikoya qiladi. 
Asarda ayniqsa X urosonning arab istilosidan 1041-yilgacha bo 'lg an tarixi 
boshqa asarlarga nisbatan kengroq yoritilgan.
Gardiziy ushbu asarini yozishda as-Sallom iyning “ Kitob fi axbor vuloti 
Xuroson”, al-Jayhoniyning “Ajoyib al-b u ld o n ”, shuningdek ibn Muqaffa, 
ibn Xalliqonning asarlaridan ham foydalangan.
“Zayn al-axbor” rum liklam ing m adaniyati (d ar m a ’rifati rum iyon), 
tu di xalqlaming diniy m arosim lari va yil hisoblari, M ovarounnahm ing 
turiciy aholisi va H indiston haqida, degan boblardan iborat. Asam ing 
tu rli xalqlarning (m usulm on, yahudiylar, xristian va boshqalarning) diniy 
roarosirnlari va yil hisoblari ham da H indiston haqidagi boblari Abu 
ayhon Beruniy asarlari, O 'rta Osiyo va O 'zbekistonning turkiy aholisi 
aqidagj bobi esa qism an ibn X urdodbeh, Jayhoniy va Ibn M uqafia 
^ n a n g a tayanib yozilgan.
169

---

G ardiziyning “Zayn al-axbor” asari Xuroson va M ovarounnahm ing 
arablar istilosidan to XI asrning o'rtalarigacha bo'lgan siyosiy tarixini 
o'rganishda m uhim o 'rin tutadi.
''Z ay n al-axbor” asarining forscha m atni eronlik M irzo M uham m ad 
Qazviniy 1937-yili, M uham m ad N ozim 1928-yili ham da Said Nafisiy 
tom onidan 1954-yili chop etilgan edi. 1969-yili T ehronda asam ing to'la 
nashri am alga oshirildi. U ning turkiy xalqlar haqidagi bobi rus tilida 
V.V.Bartold tom onidan 1900-yili nashr qilingan.
K itobning O 'zbekistonga alo q ad o r qism i A .K .A rends tom onidan 
ruschaga qilingan tatjim asi 1991-yili L.M .Epifanova tom onidan nashrga 
tayyorlanib, T oshkentda chop etildi.