A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi
Download 2.71 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQLAR 1-topshiriq.
- 4.5. Murakkab terminlar Reja: 1.
|
2-topshiriq. Rasmlarga qarab yoyiq va yigʻiq birikmali terminlar qatnashgan matn tuzing hamda daftaringizga koʻchirib oling. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 208 3-topshiriq. Matnni oʻqing hamda undagi terminlarni aniqlang. Matndan yoyiq va yigʻiq birikmali terminlarni topib, daftaringizga yozib oling. Vodorodning ishlatilishi uning kimyoviy xossalariga asoslangan. Undan kislorod bilan birikkan paytida ko‘p issiqlik chiqadi. Shu bois, vodoroddan motor yoqilg‘isi sifatida foydalaniladi. Metallarni qirqish va payvandlash ishlarida ham u faol qo‘llaniladi. Vodorodning metalmas moddalar: xlor va azot bilan birikishi reaksiyasi asosida sanoatda xlorid kislota va ammiak ishlab chiqariladi. Ammiakdan, o‘z navbatida, nitrat kislota olinadi. MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQLAR 1-topshiriq. «Oʻzbek tilining milliy ensiklopediyasi» dan tarix faniga oid 50 ta yoyiq va yigʻiq birikmali terminlarni daftaringizga yozib, kichik terminologik lugʻat yarating. 2-topshiriq. Oʻzingiz sevgan mavzuda yoyiq va yigʻiq birikmlalar qatnashgan esse yozing. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 209 4.5. Murakkab terminlar Reja: 1. Murakkab terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Murakkab terminlarning yasalishi. 3. Murakkab terminlarning turlari. Tayanch tushunchalar: murakkab terminlar, xususiyatlar, yasalish, terminlarning turlari, sodda tarkibli, murakkab tarkibli terminlar. Tilshunos olima M. Xudayarova taom nomlari xususida fikr yuritib, terminlarni morfologik, sintaktik va semantik usul bilan yasalishini izohlagan 1 . Olima Qoraqolpog‘istondagi o‘zbek shevalarida sintaktik usul bilan yasalgan taom nomlarini quyidagi guruhlarga ajratadi: 1. Sodda tarkibli (ikki so‘zdan tuzilgan) taom nomlari. Ot+ot tipida yasalgan taom nomlari: tөshәp, qatыg‘ash, үnashы, maysөk, maybыlamыq, sүtgүrich//sүtbүrүnch, mәshpalav, sөk talqan, nan talqan, nan shorpa, buvday palav, kәdi bәrәk, gөsh bөrәk, yumыrta bәrәk, uvыz bәrәk, qavaq manti, buvday quvыrmach, djүvari quvыrmach, gөsh quvыrdaq, yumыrta quvыrdaq, kәdi quvыrdaq, balыq kabap, balыq shorpa, balыq qarma, balыq dыmlәmә, balыq palav, balыq quvыrdaq, kәdi somsa, kәdi gөmmә, gәshir gөmmә, zamarыq gөmmә, qavun tөshәp, djүvari shәvlә, djigildik bыlamыq, qavun m’rabba, gәshir m’rabba, djүvari talqan, djiydә iydjan, chәkiydә qayыsh, djүvari kүrtik kabi birikma tipidagi taom nomlari nihoyatda ko‘p bo‘lib, ularning ikkala qismi ham nominativ vazifa bajaradi. Bu, bir tomondan, mazkur ovqat turlarining o‘sha narsalar ishtirokida tayyorlanishini bildirsa, ikkinchi tomondan birlamchi va asosiy taom 1 Худаярова М.Т. Ўзбек тилидаги таом номларининг лингвистик таҳлили. (Қорақалпоғистон ҳудуди материаллари асосида). – Тошкент, 2008. –Б. 13. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 210 nomlarining ot turkumidagi so‘zlardan bo‘lishini, uchinchidan, bu tip birikmalar hosila taom nomlari ekanligini ko‘rsatadi. Sifat+ot: bunda sodda tarkibli taom nomining birinchi komponenti asliy sifatdan ifodalangan bo‘ladi. Bularga: sarыyag‘//sarыmay, aqsыqman, aqshalg‘am, kөkbыlamыq, gөk gөmmә//kөk gөmmә, gөk bәrәk, kөk pәtir, qыzыl pәtir, kөk chay, qara chay, mәydә kүrtik, qaq balыq, yaxna qoy kabi. Nisbiy sifatli sodda tarkibli taom nomlarida boshqa turkumlardagi so‘zlardan sifat yasaladi va taomlarning turini hosil qiladi. Bu tipdagi sodda tarkibli taom nomlarini hosil qilishda quyidagi qo‘shimchalar katta rol o‘ynaydi: -lы qo‘shimchasi: qavaqlы qыrmыch, gөshlы nan, pyazlы qatlama, qatыqlы chәlpәk, qavunlы chәlpәk, sarыyag‘lы palav, beyыlы palav, ballы chay, shalg‘amlы djarma, shorpalы quvыrdaq, qavaqlы kүrtik, ayranlы үnashы, qarmыzlы tөshәp kabi; -ma(mә) qo‘shimchasi: asma shorpa, salma kүrtүk, sүzmә palav, үzmә kүrtүk kabi. Sifatdosh+ot birikmalarida ham taom turi ifodalanadi: dudlang‘an balыq, quvыrыlg‘an balыq, quvыrыlg‘an uvыldыrыq, achыg‘an gөdjә kabi. 2. Murakkab tarkibli (uch yoki undan ortiq so‘zdan tuzilgan) taom nomlari. Qoraqalpog‘iston o‘zbek shevalarida ot+ot+ot tipidagi kәllәbashayaq taom nomi uchraydi. Bu taom nomi boshqa dialektlarda va adabiy tilda kalla-pocha tarzida juft so‘z shaklida qo‘llanadi. Fors- tojik tilidan kirib kelgan «kalla» so‘zi yoniga umumturkiy so‘z bo‘lgan «bosh» so‘zini qo‘shib «kәllәbashayaq» deb atashadi. Bu birikmadagi bash so‘zi ortiqcha qo‘llangan. Bu holat qo‘shimchalarni qo‘shishda ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, yog‘ingarchilik, namgarchilik so‘zlaridagi forscha qo‘shimcha -gar pleonastik qo‘llangan, ya’ni u -chi qo‘shimchasi bilan vazifadosh, ammo shunday qo‘llanish adabiy til me’yori sifatida qabul qilingan. Shu sababli -gar qo‘shimchasining A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 211 pleonastik qo‘llanganligi unchalik sezilmaydi. «Kәllәbashayaq» taom nomidagi pleonazm adabiy me’yorda qabul qilinmagan. Sifat yasovchi qo‘shimchalar birikmalarga qo‘shilganda murakkab tarkibli taom nomlarini hosil qiladi: qaq yerikli palav, qaq yerikli үnashы, kәdili djүvari kүrtik, sүtlы mәydә kүrtik, qatыqlы mәydә kүrtik kabi. Download 2.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|