A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi

Termin 
Tuzilishiga ko‘ra Yasalishiga ko‘ra O‘zlashganligiga 
ko‘ra 
 
 
 
 
 
3) Ma’lumotlarga tahliliy yondashing. Jamiyatda yuz berayotgan 
o’zgarishlar bilan taqqoslang. 
 
MUSTAQIL TA’LIM UCHUN TOPSHIRIQLAR 
1-topshiriq. «Tilshunoslik terminlarining izohli lugʻati»dan 
tilshunoslikka oid 50 ta qoʻshma terminni daftaringizga yozib, kichik 
terminologik lugʻat yarating.
2-topshiriq. Mavzu yuzasidan 15 slayddan kam bo‘lmagan 
prezentatsiya yarating.
3-topshiriq. «Tushunchalar asosida matn tuzish» usuli. Mavzu 
yuzasidan berilgan tushunchalar asosida mustaqil tarzda matn tuzing. 
1. Komponentlar, leksik qatlam, so‘z birliklari, qo‘shma terminlar.
2. O‘zbek tili, o‘zbekcha, arabcha, forscha so‘zlar, qo‘shma 
terminlar.
3. Turli tillar, so‘z birliklari, gibrid, qo‘shma terminlar. 
4. Komponentlar, ruscha-baynalminal termin, termin-elementlar, 
rus tili, o‘zlashgan, qo‘shma terminlar. 
4.4. Birikma terminlar 
Reja: 
1. Birikma terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari. 
2. Birikma terminlarning yasalishi. 
3. Birikma terminlarning turlari. 
Tayanch tushunchalar: birikma terminlar, xususiyatlar, yasalish, 
terminlarning turlari, yig‘iq, yoyiq birikma terminlar. 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
202 
Tadqiqotchi B.Mirsanov terminlarning ikkilamchi nomlash 
xususida fikr yuritib, birikma orqali shakllangan ikkilamchi nomlashda 
asosan uch ko‘rinishini qayd etgan
1
. 1. Ularning eng xarakterlisi 
sifatlovchi–sifatlanmish bo‘lib, sifatlovchi bo‘lak sifatlanmishni aniqlab 
keladi va ularning ikkisi ham ot turkumidagi so‘zdan ifodalanadi. O‘z 
navbatida, otdan ifodalangan sifatlovchi bo‘lak otlik xususiyatini 
neytrallashtirib, sifatga xos vazifa bajaradi, ya’ni adektivlashgan bo‘ladi. 
Bu o‘zgarish sirtdan qaraganda, metaforik ko‘chim bo‘lib ko‘rinadi. 
Demak, ot turkumidagi so‘zning sifatlashuvini nazarga olsak, uni 
metaforik adyektivatsiya deb baholashimiz zarur bo‘ladi. Albatta, bu 
jarayonda ellipsisning ham ta’siri bor. Masalan, boshi buyvolning 
boshiga o‘xshagan baliq > buyvol baliq. Qiyos: sutemizuvchi+baliq. 
Qiyos mevalar orasida ham bo‘lishi mumkin: anjir shaftoli, nok behi, 
pista bodom. 
2. Qaralmish komponent ikkilamchi nomlash mavqeida bo‘lgan 
birikmalarda asosan bir-biridan keskin farq qiluvchi muhit jonivorlari 
qiyoslanadi. Shu sababli ham muhitni bildiruvchi ot qaratqich 
vazifasidagi aniqlovchi hisoblanadi. Quyidagi zoonimlar shunday 
shakllangan: dengiz mushugi, dengiz sigiri, dengiz toychalari, dengiz fili, 
dengiz cho‘chqasi, dengiz cho‘chqachasi, dengiz quyoni, dengiz sheri, 
dengiz qoploni, dengiz qunduzi kabi. E’tibor berilsa, quruqlik 
sutemizuvchilari dengiz sutemizuvchilariga qiyoslangan.
Qiyos ba’zan bir dengiz jonivorlari quruqlik o‘simligi mevalari 
orasida kechadi: dengiz bodringlari, dengiz yong‘oqlari kabi.
Ayrim hollarda qiyos astronimlarga asoslanadi: dengiz yulduzlari 
kabi. 
Gohida o‘xshashlik asosidagi qiyos dunyoviy manzaralardan 
topilmasa, diniy tasavvurlarda yaratilgan teonimlardan topiladi: dengiz 
farishtasi, dengiz iblislari, dengiz shaytoni, jannat qushlari kabi. 
1
Мирсанов Б. М. Ўзбек тили терминологиясида иккиламчи номлашлар ва уларнинг мотивлашуви (ўзбек 
тили зоонимлари ва фитонимлари мисолида). Фалсафа доктори диссертацияси (PhD) автореферати. - 
Cамарқанд, 2018. -24 б.

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
203 
3. Ikkilamchi nomlashning birikmalar orqali voqelanishida 
sifatlovchi komponent qo‘shma terminlar bilan shakllanganlarini ham 
ajratib ko‘rsatish mumkin. Ularning aksari sifatlovchi-sifatlanmish 
modelida shakllanib, sifatlovchilari qo‘shma so‘z ko‘rinishida bo‘ladi: 
kurakburun baliqchi, tillaqosh chiporilon, qoshiqbosh ilonlar, xumbosh 
baliq, oqsaqol maymun, bo‘ritish ilonlar kabi.
Yana melodiy yil, qamara yil, muchal yili birikma terminlarida 
birikma ma’nosi mohiyati yil so‘zida ifoda topgan. U to‘rt fasl vaqtiga 
teng. Lekin unga aniqlik kiritish uchun aniqlovchi berilgan. Aniqlovchi 
aniqlanmishdan anglashilgan vaqtning aniq belgilanishida ahamiyat kasb 
etadi. Melodiy yil 365-366 kundan, qamara yil 354 kundan, muchal yili 
esa 365 kunu qancha soat va daqiqadan iborat bo‘ladi. 
Birikma terminlar ma’nosi xoh u terminologik xarakterda bo‘lsin, 
xoh terminologik xarakterda bo‘lmasin, albatta, nomlovchili xususiyatini 
o‘zida saqlaydi. Bu uning nomlovchi ma’nosi ham hokim bo‘lakdan, 
ham tobe bo‘lakdan tarkib topganligi bilan izohlanadi. 
Birikma terminlar asosan ot turkumida ekanligi bilan diqqatga 
sazovordir. Bu birikma terminlar esa asosan terminlardan iborat. 
Masalan, aylanma harakat, yo‘nalma harakat, ayirish belgisi, analitik 
geometriya kabi birikma terminlar matematik, yetti og‘ayni, somon yo‘li, 
andromeda tumshig‘i kabi birikma terminlar astronomik, absolyut 
monarxiya, demokratik hokimiyat, agrar masala, vaziri akbar kabi 
birikma terminlar siyosiy terminlardir. Shularga o‘xshash yana 
terminologik bo‘lmagan chin arafa, yolg‘on arafa, tashviqot nuqtasi, 
katta maslahatchi, ilmiy xodim, ichki ishlar kabi birikma terminlar 
o‘zbek tilida ot turkumiga oid lug‘aviy birliklar ichida ko‘plab uchraydi. 
Birikma terminlar so‘z turkumi nuqtai nazaridan, aytilganiday, 
chegaralangan emas. U sifat turkumida ham ko‘plab uchraydi. Masalan, 
avzoyi buzuq, amri mahol, arzon-garov, arki namokob kabi birikma 
terminlarni ko‘rsatish mumkin. Bunday birikma terminlarning hokim 
bo‘lagi sifat turkumiga mansub bo‘lib, tobe bo‘lagi ot turkumida ham, 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
204 
sifat turkumida ham bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi birikma terminlarning 
1- va 2-sida tobe bo‘lak ot, keyingi ikkitasida esa sifatga oiddir. Birikma 
terminlar fe’l turkumida ham uchraydi. Masalan, aholining absolyut 
o‘sishi, aybga buyurmoq, aksiga olmoq, aks tegmoq kabi birikma 
terminlarni ko‘rsatish mumkin. Bunday birikma terminlarning ham 
hokim bo‘lagi fe’l bo‘lib, tobe bo‘lagi ot yoki sifat turkumiga mansub 
ekanligi kuzatiladi. Tobe bo‘lak ot turkumiga mansub bo‘lsa, birikma yo 
obyektli birikma, yo predikativ qo‘shilma qolipida tarkib topadi. 
Yuqoridagi birikma terminlarning 2- va 3-si obyektli birikma qolipida 
bo‘lib, oxirgisi predikativ qo‘shilma qolipidadir. Birinchi sifat birikmali 
terminning tobe bo‘lagi esa uyushmagan aniqlovchilardan iborat. 
Birikma terminlar ravish turkumida bo‘lishi ham mumkin. Biroq u 
tilda juda kam uchraydi. Masalan, aks holda birikma termini ravish 
turkumidadir. 
Birikma terminlarning murakkab birikmadan tarkib topganligi ham 
tilda kuzatiladi. Masalan, yuqorigi o‘rta kurak tish kabi. Bunday birikma 
terminlarda ham eng so‘nggi o‘rindagi bo‘lak hokim bo‘lak bo‘lib, 
birikma ma’nosi mohiyatini belgilaydi. 
Turli korxona, muassasa, tashkilotga, gazetalarga berilgan nomlar 
ham birikma terminlar tipiga kiradi. 
Birikma terminlar ikki xil bo‘ladi
1
: 
1) Yig‘iq birikmalar. Bular ikki komponentli birikmalardir: 
yog‘och to‘qmoq, kitob tokchasi, taxta pol, qo‘yim qoldirish 
(yog‘ochsozlik); odil sudlov, sud taftishi (yuridik). 
2) Yoyiq birikmalar. Bular uch va undan ortiq mustaqil 
leksemalardan tarkib topadi: a) uch komponentli birikmalar: tob tashlab 
qiyshaytirish, bo‘ylama tob tashlash (yog‘ochsozlik); b) to‘rt 
komponentli biriikmalar: «qaldirg‘och quyruq» tiroqli birikmalar, dasta 
bet bog‘lash usuli (yog‘ochsozlik); s) besh komponentli birikmalar: 
1
Аҳатова М.С. Ўзбек тилининг ёғочсозлик терминологияси. Филол. фан. номз…автореф. – Тошкент, 2004. – 
Б.9. 

---

A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 
205 
uzunasiga qirquvchi disk arrali stanok (yog‘ochsozlik); d) olti 
komponentli biriikmalar: markazlar yordamida silindrik sirtlarni xomaki 
yo‘nish (yog‘ochsozlik).
Birikma terminlar quyidagi modellarda yasaladi: